દસમાંથી એક ભારતીય કિશોર સાયબર ધમકીનો સામનો કરે છે, અડધા ઉપર રીપોર્ટ જ નથી કરતા : અભ્યાસ

મુંબઇ: બિન-સરકારી સંસ્થા બાળ અધિકાર અને YOU (ક્રાય) દ્વારા તાજેતરમાં કરવામાં આવેલા એક અભ્યાસ મુજબ દિલ્હી-રાષ્ટ્રીય રાજધાની ક્ષેત્રમાં સર્વેક્ષણ કરાયેલા 630 કિશોરોમાંના લગભગ 9.2% લોકોએ સાયબર ધમકીઓ આપેલ અને તેમાંથી અડધાએ તેની જાણ શિક્ષકો, વાલીઓ અથવા સોશિયલ મીડિયા કંપનીઓને કરી નહોતી.

ઇન્ટરનેટના ઉપયોગથી નબળાઈઓ વધવા પામી છે: 18 ફેબ્રુઆરી, 2020 ના રોજ પ્રકાશિત 'ઓનલાઈન અભ્યાસ અને ઇન્ટરનેટ વ્યસન' શીર્ષકના અભ્યાસના અંતે જાણવા મળેલ કે દિવસના ત્રણ કલાકથી વધુ સમય માટે ઇન્ટરનેટનો ઉપયોગ કરનારા 22.4% બાળકો (13 થી 18 વર્ષની વયના) જે પ્રત્યુત્તરો આપે છે એ ઓનલાઇન ગુંડાગીરીના શિકાર થવા માટે સંવેદનશીલ છે, જ્યારે 28% જેમણે ચાર કલાકથી વધુ સમય માટે ઇન્ટરનેટનો ઉપયોગ કર્યો છે તે સાયબર ગુંડાગીરીનો શિકાર બને છે.

ચારમાંથી એક કિશોરે મોર્ફ્ડ ઇમેજ (મિસયુઝ કરવા એડિટ કરી એક વ્યક્તિનો ફોટો અન્ય વ્યક્તિના શરીર પર લગાવવું) અથવા પોતાનો વિડિઓ જોયો હોવાનો અહેવાલ પણ આપ્યો હતો, અને આમાંથી ૫૦% દ્વારા પોલીસને જાણ કરવામાં આવી નથી, તેમ આ અભ્યાસમાં જાણવા મળ્યું છે.

સાયબર ધમકીને ડિજિટલ ડિવાઇસેસ જેવા કે કમ્પ્યુટર, લેપટોપ, સ્માર્ટફોન અને ટેબ્લેટ્સ દ્વારા પજવણી તરીકે વ્યાખ્યાયિત કરવામાં આવી છે, અને સોશિયલ મીડિયા પર, ચેટ રૂમમાં અને ગેમિંગ પ્લેટફોર્મ પર આવી શકે છે.

નેશનલ ક્રાઇમ રેકોર્ડ્સ બ્યુરો (એનસીઆરબી) દ્વારા તાજેતરમાં જારી કરાયેલા આંકડા દર્શાવે છે કે મહિલાઓ અથવા બાળકોની સાયબરસ્ટોકિંગ અથવા ધમકાવવાની ઘટનાઓ ૩૬% વધીને ૨૦૧૭માં ૫૪૨ થી ૨૦૧૮માં ૭૩૯ થઈ છે, ડેટા બતાવે છે કે દરમિયાન, મહિલાઓ અને બાળકોની સાયબરસ્ટોકિંગ અથવા ગુંડાગીરી માટે સ્વીકારવાનો દર ૨૦૧૭માં ૪૦% થી ૨૦૧૮માં ૨૫% થયો છે. જો કે, આ સમયગાળા દરમિયાન, અનિર્ણિત અવસ્થાની ટકાવારીમાં ૧% થી લઇ ૯૬% સુધીનો વધારો થયો છે.

છતાં, સમાન ગાળામાં ધમકી/બ્લેકમેલના નોંધાયેલા કિસ્સાઓ ૩૧૧ થી ૨૨૩ પર મતલબ ૨૮.૩% ઘટી ગયા છે, જે નિષ્ણાતોના કહેવા મુજબ મોટા ભાગે અન્ડરરીપોર્ટિંગને કારણે થાય છે.

એનસીઆરબીના ડેટા બતાવે છે કે, ૨૦૧૭ થી ૨૦૧૮ સુધીમાં સાયબર ક્રાઇમના કેસમાં ૨૫% નો વધારો થયો છે.

સાયબર ધમકીઓ કેમ !! :

જર્મનીની લ્યુફના યુનિવર્સિટીમાં ઇન્સ્ટિટ્યૂટ ઓફ કલ્ચર એન્ડ એસ્થેટિક્સ ઓફ ડિજિટલ મીડિયાના પ્રોફેસર નિશાંત શાહના જણાવ્યા મુજબ સાયબર ધમકી સાથે ત્રણ વિશિષ્ટ આવેગો જોડાયેલા છે. "એક હિંસાનું પ્રાકૃતિકરણ છે જે સોશિયલ મીડિયા પર સામાન્ય છે." “બીજું, તે અનામી અથવા દૂરના મધ્યસ્થી ક્રિયાપ્રતિક્રિયા સાથે વ્યવહાર કરે છે જે માનવ ઉપસ્થિતિ અને સામાજિક સહાનુભૂતિને દૂર કરે છે જે આપણા સંદેશાવ્યવહારમાં વારંવાર એન્કોડ કરે છે. ત્રીજું, તે ઓર્કેસ્ટરેટેડ અલ્ગોરિધમના બંધારણનો સંદર્ભ આપે છે જે ચોક્કસ લોકોને લક્ષમાં રાખી તેમને મૌન અથવા શક્તિના દુરૂપયોગ દ્વારા પજવણી કરે છે. "

વૈશ્વિક સ્તરે, સંયુક્ત રાષ્ટ્રના બાળકોનું ભંડોળ (યુનિસેફ) દ્વારા કરવામાં આવેલા ૨૦૧૬ના અંદાજ મુજબ, ત્રણ ઇન્ટરનેટ વપરાશકાર( ૩૩%) માંથી એક બાળક છે. તાજેતરનાં ઇન્ડિયા ઇન્ટરનેટ રિપોર્ટ ૨૦૧૯ એ સૂચવ્યું હતું કે ભારતમાં, ત્રણમાંથી બે ઇન્ટરનેટ વપરાશકારો (૬૬%) ૧૨ થી ૨૯ વર્ષની વચ્ચેના છે.

કાયમી અસર :

શ્રેયા સિંહ*,૨૧, દિલ્હીની લેડી શ્રી રામ કોલેજની અંડરગ્રેજ્યુએટ વિદ્યાર્થી, જ્યારે તે ફક્ત ૧૨ વર્ષની હતી ત્યારે ઓનલાઇન પજવણીનો લક્ષ્યાંક બની હતી. “ 'સિંહે ઈન્ડિયાસ્પેન્ડને કહ્યું કે મારી અગાઉની સ્કૂલનો એક વર્ગનો વિદ્યાર્થી મારા વિશે મારા ફોટા અને માહિતી એકત્રિત કરી રહ્યો હતો અને આનો ઉપયોગ કરી રહ્યો હતો. મારા નામે એક ફેસબુક પેજ બનાવ્યુ,મને કોઈ ખ્યાલ નહોતો અને મારા સાથીદારો દ્વારા આ બનાવટી પૃષ્ઠ વિશે મને ખબર પડી."

શરૂઆતમાં હાનિકારક ન લાગતી બાબત તરત જ દુષ્ટ બની ગઈ. સ્કૂલના મિત્રોએ ખરાબ,ગંદા સંદેશા મોકલવાનું શરૂ કર્યું, અને તેનો સામનો કરવામાં અસમર્થ હોવાથી સિંહે તેના મિત્રોને ટાળવાનું શરૂ કર્યું. આખરે તે હતાશ થઇ શાળા બદલવા માટેના કાઉન્સિલિંગની માંગ કરી.

ઈન્ટરનેટ અને સોસાયટી માટેના નોન પ્રોફિટ પોલીસી થિંક-ટેન્ક સેન્ટરના સહ-સ્થાપક અને સંશોધન નિયામક રહેલા શાહે ધ્યાન દોર્યું હતું, 'ગુંડાગીરીનો ભોગ બનેલા લોકોનું માનસિક, સાયકોલોજીકલ અને ભાવનાત્મક ભંગાણ લાંબા સમયથી ડોક્યુમેન્ટ તૈય્યાર કરવામાં આવ્યું છે - સાયબર ગુંડાગીરી એની એ જ પરંપરામાં જ અવિરત ચાલુ છે.

સીઆરવાય(ક્રાય)ના પ્રાદેશિક નિયામક સોહા મોઇત્રાએ જણાવ્યું હતું કે, "કેટલાક એવા અભ્યાસો છે જેમાં અહેવાલ આપ્યો છે કે ગુંડાગીરીને ઘણી વાર સત્તામાં રહેવાનો માર્ગ માનવામાં આવે છે,"

બે દાયકાથી ભારતમાં કાયદા અમલીકરણ ટીમોને તાલીમ આપતા સાયબર લોના નિષ્ણાત કર્ણિકા શેઠે જણાવ્યું હતું.ઓનલાઇન દાદાગીરીનું વ્યક્તિગત કારણ એ છે કે, "કેટલાક લોકો બીજાને દુખ પહોંચાડીને અથવા દુરૂપયોગ કરીને પણ લોકપ્રિયતા મેળવવા અથવા શક્તિશાળી બનવા માંગે છે."

સીઆરવાયના સર્વેમાં જાણવા મળ્યું છે કે શ્રેયા સિંહ બેનની જેમ, ચારમાંથી ત્રણ કિશોર વપરાશકારો, સોશિયલ મીડિયા એકાઉન્ટ બનાવવા માટે લઘુત્તમ વય વિશે જાણતા નથી - અથવા તેનું પાલન કરતા નથી, જે ફેસબુક માટે ૧૩ વર્ષ અને અન્ય નેટવર્કિંગ સાઇટ્સ માટે ૧૮ વર્ષ છે, ગેજેટ્સની આસપાસ મોટા થયા પછી,સીઆરવાય દ્વારા ઇન્ટરવ્યુ લીધેલા સોશિયલ મીડિયા એકાઉન્ટ્સમાં  ૮૦% છોકરાઓ અને ૫૯% છોકરીઓએ હટી ; જેમાં ૩૧% પાસે બે કરતા વધારે એકાઉન્ટ હતા.

શાહે કહ્યું કે, 'ઇન્ટરનેટ અજાણ્યાઓ સાથે વિશાળ અભૂતપૂર્વ જોડાણની મંજૂરી આપે છે, પરંતુ ભૌતિક વિશ્વમાં મુસાફરી, કામ કરવા અને નવા સમુદાયો શોધનારા લોકોથી આ વાત જુદી નથી.' ઓનલાઇન ગેરવર્તનનું મૂળ "સામાજિક શાસન અને લોકોને એકબીજાને માણસ તરીકે ઓળખવા માટે પ્રશિક્ષિત કરવાની રાજકીય પ્રક્રિયાઓ" ના અભાવે છે, તેમણે ઉમેર્યું હતું કે સાયબર ધમકીઓ કેટલીકવાર દૂષિત વ્યક્તિઓ માટે એક મુકાબલો છે, જેમાં તેની અનામી અથવા દૂરની મધ્યસ્થી ક્રિયાપ્રતિક્રિયાઓનું શોષણ થાય છે.

ઓનલાઇન પજવણીની જાણ કરવી :

ઉત્તર પશ્ચિમ દિલ્હીના અશોક વિહારમાં રહેતી અંકિતા*, ૧૯, સરકારની ટીકા કરતી એક ફેસબુક પોસ્ટને કારણે પાંચ વર્ષ પહેલા હિંસક રીતે ટ્રોલ થઈ હતી. પરંતુ તેણીએ પજવણીની જાણ કરી નહોતી, કારણ કે તેણીની જાણતી જ ન હતી કે આમાં શું કરવું,ક્યાં જાણ કરવી !?

શાહે કહ્યું, "સાયબર ગુંડાગીરીની જાણ કરવામાં સૌથી મોટી મુશ્કેલી એ છે કે મોટી સંખ્યામાં સંવેદનશીલ પીડિતો એ પણ જાણતા નથી કે તેમની સાથે જે થઈ રહ્યું છે તે ગુંડાગીરી છે." દુરુપયોગના અન્ય અધ્યયનની જેમ, તે બતાવે છે કે ગુંડાગીરી ડિજિટલ જગ્યામાં માળખાગત રીતે સામાન્ય બની ગઈ છે, અને તેથી ઘણી વખત પીડિતોને એ પણ ખબર હોતી નથી કે તેઓ જે કનડગત અને ગુંડાગીરીનો સામનો કરી રહ્યા છે તે કુદરતી અથવા સામાન્ય નથી, અને તેથી તેઓ ખરેખર રિપોર્ટ કરવા અને રાહત શોધવા માટે ફરિયાદ મિકેનિઝમ્સ અને પોસાય એવી એજન્સીનો ઉપયોગ કરવાનું પણ ટાળે છે.

સાયબર ધમકીના રીપોર્ટ જવલ્લેજ થાય છે એના અન્ય કારણો છે. શેઠે કહ્યું કે, દુરુપયોગ કરનારાઓ કાયદાકીય વિકલ્પોથી અજાણ હોઈ શકે છે, બદલો લેવાનો ભય છે અથવા માનહાનિના આરોપો સાથે અટવાશે તેની ચિંતા કરી શકે છે, "તેઓ કાનૂની માળખા પર શંકા કરે છે અને આ ગુનાઓની તપાસ માટે તાલીમબદ્ધ અધિકારીઓ હોઈ શકે [ખાતરી નથી]" તેમણે જણાવ્યું હતું.

સીઆરવાય અભ્યાસ મુજબ મળેળ જવાબોમાં ફક્ત ૩૫% ને જ ઇન્ટરનેટના ઉપયોગ માટેનાં સાધનો અને ટીપ્સ પ્રદાન કરતી નેશનલ કાઉન્સિલ ઓફ એજ્યુકેશન રિસર્ચ એન્ડ ટ્રેનિંગ દ્વારા પ્રકાશિત ઇન્ટરનેટ સલામતી માર્ગદર્શિકા વિશે જાણકારી હતી.

શેઠે કહ્યું, "જ્યારે કોઈ ગુનો નોંધી શકાય તેવા ગુનાની જાણ કરવામાં આવે ત્યારે પોલીસે એફઆઈઆર નોંધવાની જરૂર છે. “એવા કિસ્સા બન્યા છે કે જ્યારે પોલીસે કેસ નોંધ્યો જ ન હતો. તે સંજોગોમાં, પીડિત નોંધણી કરવા કોર્ટના નિર્દેશનની માંગ સાથે કલમ ૧૫૬(૩) દાખલ કરી શકે છે. ”

શું કરી શકાય !? :

સીઆરવાયના અધ્યયનમાં બાળકો અને કિશોરોમાં સાયબર ધમકીઓ અંગે જાગૃતિ લાવવા એક અભિયાન સૂચવવામાં આવ્યું હતું. સીઆરવાયએ જણાવ્યું હતું કે, શિક્ષકો માટે કેન્દ્રિત તાલીમ કાર્યક્રમો યોજવા, અને ઇન્ટરનેટ સલામતી અંગેના વિદ્યાર્થીઓ સાથે સત્રો અને શાળાના અભ્યાસક્રમમાં શામેલ માર્ગદર્શિકા અસરકારક હોઈ શકે છે. બાળકોની સલામતીના મુદ્દાઓ માટે હાલના સાયબર કાયદામાં સુધારો કરવો જોઇએ, અને પોર્ટલ, જ્યાં સાયબર-ક્રાઈમની જાણ થઈ શકે, તે ગોઠવવા જોઈએ.

આ ક્ષેત્રનાં વિદ્વાનો અને કાર્યકરોએ હંમેશાં ત્રણ બાબતોની હિમાયત કરી છે, શાહે કહ્યું – (૧)બચેલા લોકોનું માનવું; (૨)  સલામત જગ્યાઓ બનાવો; અને (૩)  જાહેર સાક્ષરતા અપનાવો.

પીડિત અને આરોપી બંનેની સલાહ લેવાની જરૂર છે, એમ દિલ્હી સ્થિત ઓલ ઇન્ડિયા ઇન્સ્ટિટ્યૂટ ઓફ મેડિકલ સાયન્સિસના માનસ ચિકિત્સક યતન બલહારાએ જણાવ્યું હતું. દુર્વ્યવહાર કરનારનો ગુંડાગીરીનો ઇતિહાસ હોઈ શકે છે, એમ તેમણે ઉમેર્યું.

(* ઓળખની સલામતી માટે નામો બદલાયા છે)

- રિયા મહેશ્વરી, મુંબઈની સેન્ટ ઝેવિયર્સ કોલેજમાં જાહેર નીતિની અનુસ્નાતક વિદ્યાર્થીની, ઇન્ડિયાસ્પેન્ડ સાથે ઇન્ટર્ન.

સાભાર : ઇન્ડિયા સ્પેન્ડ