લાલા લજપત રાય અને યુવાનો : ભગત સિંહ

લાલા લજપત રાયના પાછળથી પોતાના વિચારો અને અભિપ્રાયો બદલાવા લાગ્યા અને યુવાનો વિશે તેમણે રજૂ કરેલા અભિપ્રાયોથી નારાજ ભગતસિંહે ઓગસ્ટ 1928માં 'કિર્તી' માં લખેલ લેખનું સંક્ષિપ્તીકરણ.. 

ભગતસિંહનો લેખ: લાલા લજપત રાય અને યુવાનો:

લાલાજી કહે છે કે આપણા સામ્યવાદી વિચારોના પ્રચારથી મૂડીવાદીઓ સરકાર સાથે હાથ મિલાવશે. ખૂબ સરસ! તેઓ પહેલેથી જ ક્યાં છે? કેટલા મૂડીવાદી યુગ પરિવર્તનશીલ બન્યા છે?... 

(આ તે સમયગાળો હતો જ્યારે લાલા લજપત રાયે કોંગ્રેસ છોડી દઈ અને કાઉન્સિલની ચૂંટણીમાં તેનો વિરોધ શરૂ કર્યો અને આવી ઘણી બધી વાતો કહી જે તેમને કોઈ રીતે શોભતી ન હતી. આ જોઈને કેટલાક સંવેદનશીલ યુવાનોએ લાલાજી વિરુદ્ધ અવાજ ઉઠાવ્યો. તેમનો બદલો લેવા માટે, લાલાજીએ ખુલ્લેઆમ પ્રવચનમાં કહ્યું કે આ યુવાનો ખૂબ જ ખતરનાક અને બોલ્શેવિક છે અને લેનિન જેવો નેતા ઈચ્છે છે.મારા પાસે લેનિન બનવાની શક્તિ નથી.લાલાજીએ એવું પણ કહ્યું કે આ યુવાનોને પચાસ રૂપિયાની પણ નોકરી મળશે તો તેઓ ફણગાની જેમ બેસી જશે. "કીર્તિ" ના ઓગસ્ટ 1928 ના અંકમાં, તેમણે "લાલા લજપત રાય ઔર નૌજવાન" નામનો લેખ લખ્યો અને લાલાજીને પૂછ્યું - તેનો અર્થ શું છે? શું પચાસ રૂપિયા માટે તેમના આદર્શો છોડવાવાળા યુવાનો જ લેનિનની સાથે હતા? કેમ લેનિન આ સ્તરનો જ છે? અહીં એ લેખનું સંક્ષિપ્તીકરણ જ પ્રસ્તુત કરીએ છીએ કારણ કે તેમાં ભગતસિંહે યુવાનો અને ડાબેરીઓના પક્ષને ખૂબ જ તાર્કિક રીતે પ્રસ્તુત કર્યું છે. - પ્રસ્તુતિ: અરુણ કાંત શુક્લ)

Bhagat Singh's article - Lala Lajpat Rai and Naujawan

ન જાણે કેમ લાલા લજપત રાય વગેરેએ યુવાનોના ભાષણોનો પહેલેથી વિરોધ કરતા આવી કરી રહ્યા છે. એ જાણવું રસપ્રદ છે કે લાલાજીએ ઈટાલીના મહાન મઝિની પાસેથી દેશભક્તિનો આદર્શ શીખ્યો હતો. તેઓ યુવાનોના ખૂબ પ્રશંસક હતા અને કહેતા હતા કે “મહાન કાર્યોનો બોજ યુવાનો જ વહન કરે છે, તેમના અવાજમાં જાદુઈ અસર હોય છે. તેઓ તરત જ લોકોને સ્વતંત્રતા સંગ્રામ માટે તૈયાર કરી દે છે." આ જોઈને નવાઈ લાગે છે કે જે વ્યક્તિ આવી વ્યક્તિઓને પોતાના જીવનનો આદર્શ ગણાવે છે તે તેના બરાબર વિરુદ્ધ આચરણ કરે ! 1907-08ના જૂની વાતોને શું ઉખાડવી? આજકાલની થોડીક વાતો જ પૂરતી છે.

છેલ્લી કાઉન્સિલની ચૂંટણીમાં લાલાજીએ કોંગ્રેસ છોડી દીધી અને તેનો વિરોધ કરવાનું શરૂ કર્યું અને આ દરમિયાન તેઓ એવી વાતો કહેતા રહ્યા જે તેમને કોઈપણ રીતે શોભતી ન હતી. આ જોઈને કેટલાક સંવેદનશીલ યુવાનોએ તમારા વિરુદ્ધ અવાજ ઉઠાવ્યો. તેનો બદલો લેવા માટે લાલાજીએ ભાષણોમાં ખુલ્લેઆમ કહ્યું કે આ યુવાનો ખૂબ જ ખતરનાક અને ક્રાંતિ-સમર્થક છે અને તેમને લેનિન જેવો નેતા જોઈએ છે. મારામાં લેનિન બનવાની તાકાત નથી. સાથે જ એવું પણ કહેવામાં આવ્યું હતું કે જો આ યુવાનોને પચાસ રૂપિયાની પણ નોકરી મળશે તો તેઓ ફીણની જેમ બેસી જશે. આનો મતલબ શું થયો? શું લેનિન એકમાત્ર એવો યુવાન હતો જેણે પચાસ રૂપિયા માટે પોતાનો આદર્શ છોડી દીધો? શું લેનિન આ સ્તરનો છે? જો નહીં, તો શા માટે આવી વાત કહેવામાં આવી? આવી બાબતોથી એકબાજું જ્યાં લાલાજી સરકારને તેમની સામે કડક કાર્યવાહી કરવા માટે ઉશ્કેરી રહ્યા છે, ત્યાં તેઓ લોકોની નજરમાં યુવાનોના સન્માનને નીચે લાવવાનો પ્રયાસ પણ કરી રહ્યા છે.

દરેક વ્યક્તિને સદ્ભાવનાથી કોઈપણ વ્યક્તિની ક્રિયા અથવા વિચારની આકરી ટીકા કરવાનો અધિકાર છે, પરંતુ દરેક વ્યક્તિ માટે જાણીજોઈને કોઈના મંતવ્યોને ખોટી રીતે રજૂ કરીને,ગલતફેમીઓ ફેલાવીને કોઈને નુકસાન પહોંચાડવાનો પ્રયાસ કરવો ખોટું છે. પછી તે લાલા લજપત રાય હોય કે કોઈ અજાણ્યા યુવાનો. એ ચૂંટણી પછી આવા અનેક પ્રસંગો ઊભા થયા, પણ એનો ઉલ્લેખ કરવાની જરૂર નથી.

લાલાજીએ હમણાં જ બીજો લેખ લખ્યો છે. વાસ્તવમાં, તે 'કંટ્રી લીગ'ના સંદર્ભમાં લખવામાં આવ્યો હતો, જેનો ઉલ્લેખ આપણે અગાઉના અંકમાં કર્યો છે, પરંતુ તેમાં યુવાનોનો ઉલ્લેખ આવ્યો. લાલાજી કહે છે કે જનતાએ આજના ઉગ્ર વિચારોની માનસિકતા ધરાવતા યુવાનોના ભાષણો ટાળવા જોઈએ. તેઓ યુગાંતકારી ક્રાંતિના સમર્થક છે. મિલકત માટે તેમનો પ્રચાર હાનિકારક છે, કારણ કે તેનાથી વર્ગ સંઘર્ષ ફાટી નીકળવાનો ભય રહેલો છે. અંતે જણાવ્યું હતું કે આ કામ કેટલાક વિદેશી તોફાની તત્વોની ઉશ્કેરણી હેઠળ કરવામાં આવી રહ્યું છે. તે બહારી તત્વો આપણા રાષ્ટ્રીય આંદોલનને વિભાજિત કરવા માંગે છે, તેથી તેઓ ખૂબ જ જોખમી છે. સાથે જ તેમનું એમ પણ માનવું છે કે આ પ્રકારનના પ્રચાર દ્વારા અમીરો સરકાર તરફ ભળી જશે. આ પ્રચારકોને બહારના તત્વો દ્વારા ગેરમાર્ગે દોરેલા, તોફાની અને લોભી ગણાવતાં લાલાજી આખરે કહે છે કે તેમને પંડિત જવાહરલાલ નેહરુમાં સંપૂર્ણ વિશ્વાસ છે. જો તેઓ કંઈક કરતા હોય અથવા કહેતા હોય, તો પછી નેક નિયત અને સમજણથી. ખૂબ સરસ! પંડિત જવાહરલાલ નેહરુના ઈરાદાઓ વિશે કોઈ શંકા નથી, જેમના વિચારો રશિયાથી ખૂબ પ્રભાવિત હતા, જેમણે રશિયાથી પરત ફર્યા પછી આ વિચારોનો પ્રચાર શરૂ કર્યો. તે આ વાતો વિદેશી પ્રભાવ કે ઉશ્કેરણી હેઠળ નથી કહી રહ્યા, પરંતુ તે નેક વિચારથી કહી રહ્યા છે, પરંતુ જે બિચારા લોકો દેશની બહાર જઈ શક્યા નથી તેઓ ઉશ્કેરણી હેઠળ આવી રહ્યા છે! સરસ! ખૂબ સરસ! હકીકત એ છે કે જવાહરલાલ નેહરુનો દરજ્જો ઘણો મોટો થઈ ગયો છે. કોંગ્રેસના પ્રમુખપદ માટે તેમના નામની ઓફર કરવામાં આવી રહી છે અને એવી અપેક્ષા છે કે તેઓ ટૂંક સમયમાં પ્રમુખ પણ બની જશે. તેમની સામે લખવા બદલ ઈંટનો જવાબ પથ્થરથી મળવાનો ડર છે, પણ અનામી યુવાનો માટે મનમાં જે આવે તે બોલતા રહો કોણ પૂછે છે? યુવાનોને મુશ્કેલીમાં ફસાવવાના આ પ્રયાસોને શું કહેવું? આ લાલાજીને શોભતું નથી. ઠીક છે, તેમના મનમાં જે આવે છે, તેઓ તે કરે. હવે અમે તેના કેટલીક વાતોનો જવાબ આપવા માંગીએ છીએ.

સૌ પ્રથમ, અમે જણાવવા માંગીએ છીએ કે આ પ્રચાર માટે કોઈ વિદેશી અમને ગેરમાર્ગે દોરતા નથી. યુવાનો આવી વાતો કોઈના ઉશ્કેરાટમાં નથી કહેતા, પરંતુ હવે તેઓ દેશની અંદરથી જ અનુભવી રહ્યા છે. લાલાજી પોતે મોટા માણસ છે. પ્રથમ અથવા બીજા વર્ગમાં મુસાફરી કરે છે. તેમને શું ખબર કે ત્રીજા વર્ગમાં કોણ મુસાફરી કરે છે? તેઓ કેવી રીતે જાણશે કે ત્રીજા-ગ્રેડના વેઇટિંગ હોલમાં કોણ લાતો ખાય છે? તેઓ મોટરમાં બેસીને તેમના સાથીઓ સાથે હસતાં-રમતાં હજારો ગામડાઓમાંથી પસાર થાય છે. શું તેઓ જાણે છે કે હજારો લોકો સાથે શું થઈ રહ્યું છે? શું આપણે 'અનહેપી ઈન્ડિયા' જેવા પુસ્તકના લેખકને આજે ભારતના કરોડો ભૂખે મરતા લોકોની દયનીય સ્થિતિ વિશે જણાવીએ? આજે જે કરોડો લોકો સવારથી સાંજ સુધી લોહી અને પરસેવાથી પણ પેટ ભરી શકતા નથી, તેમને જોઈને શું એ જરૂર રહે છે કે કોઈ બહારથી આવીને કોઈ પેટ ભરવાનો રસ્તો શોધી આપે. ઉનાળો, શિયાળો, વરસાદ, તડકો, ગરમી અને ધુમ્મસમાં ગામડાઓમાં રાત-દિવસ કામ કરતા ખેડૂતોને આપણે જોઈએ છીએ. પરંતુ તે ગરીબ લોકો સૂકી રોટલી પર જીવી રહ્યા છે અને દેવા હેઠળ દટાયેલા છે.ત્યારે આપણે તડપી નથી ઉઠતા? શું એ વખતે આપણા હૃદયમાં આગ નથી હોતી? તો પણ, શું આપણને હજુ પણ કોઈ એવી વ્યક્તિની જરૂર છે જે આવીને કહે કે આપણે આ વ્યવસ્થાને બદલવાનો પ્રયાસ કરવો જોઈએ.

જ્યારે આપણે રોજ જોઈએ છીએ કે મજૂરો ભૂખે મરી રહ્યા છે અને નિઠલ્લાઓ બેસીને ખાવાવાળા આનંદ કરે છે, ત્યારે શું આપણે આ આર્થિક અને સામાજિક વ્યવસ્થાની ગરબડીઓ અનુભવી શકતા નથી? જ્યારે આપણે જોઈએ છીએ કે દિવસેને દિવસે ગુનાખોરી વધી રહી છે, લોકોની હાલત દિવસેને દિવસે દયનીય બની રહી છે, તો શું આપણને બહારના ઉપદેશકોની જરૂર છે જેઓ આવીને આપણને સમજાવે કે ક્રાંતિની જરૂર છે? આપણે જેમને અસ્પૃશ્ય તરીકે દૂર કર્યા છે તેવા કરોડો માનવીઓની દર્દનાક સ્થિતિ જોઈને શું ગુસ્સો નથી આવતો? કરોડો લોકો વિશ્વમાં મહાન વિકાસ લાવી શક્યા હોત, તેઓ જનસેવા કરી શક્યા હોત, પરંતુ આજે તેઓ આપણા પર બોજ તરીકે અનુભવાય છે. તેમની આ સ્થિતિ સુધારવા, તેમને સંપૂર્ણ માનવીય બનાવવા અને કૂવાઓની દુનિયામાં ચઢાવવા માત્ર કરતાં એમના માટે શું આંદોલનની જરૂર નથી? શું તેમને એવી સ્થિતિમાં લાવવાની જરૂર ન હતી કે તેઓ આપણી જેમ કમાઈને ખાઈ શકે? શું આ માટે સામાજિક અને આર્થિક નિયમોમાં ક્રાંતિ જરૂરી નથી? શું પંજાબ અને ભારતના યુવાનોમાં પોતાને માટે કંઈક એહસાસ કરવાની શક્તિ બાકી નથી? શું હૃદય એમની છાતીમાં ધબકતું નથી? શું તેમના હૃદયમાં માનવતા નથી? નહીં તો વિદેશીઓએ આવીને ઉશ્કેર્યા હોવાનું કેમ કહેવાય છે?

હા, અમે સ્વીકારીએ છીએ કે રશિયન ક્રાંતિએ વિશ્વ સમક્ષ સંપૂર્ણપણે નવા વિચારો રજૂ કર્યા છે. અમે માનીએ છીએ કે રશિયન વિદ્વાનોએ જીવનભર સહન કર્યા પછી જીવનનો અંત લાવીને, જે વસ્તુઓ વિશે અત્યારે આપણે પોતાને માટે વિચારી શકતા નથી તેના વિશે તેમના વિચારો વિશ્વ સમક્ષ મૂક્યા છે. શું આપણા દેશના કરોડો ભૂખ્યા, બેરોજગાર, વંચિત અને શોષિત લોકોને તેનો કોઈ લાભ મળવો ન જોઈએ? શું તેમના વિચારોની સમાનતા પણ ઉશ્કેરણીજનક છે? પછી તો મૈઝીની પાસેથી દેશભક્તિ શીખેલા લાલાજી અને લાલાજી જેવા બીજા યુવાનોને પણ ગેરમાર્ગે દોરવામાં આવ્યા અને રાષ્ટ્ર સેવાના કામમાં ભરાવી દીધેલા હતા !

સવાલ એ છે કે આજે 1928માં વિશ્વએ શું ફ્રેન્ચ ક્રાંતિમાંથી બોધપાઠ લઈને તેને પોતાનો આદર્શ ન બનાવવો જોઈએ કે પછી આજે નવા વાતાવરણમાં નવા વિચારોથી ભરેલી રશિયન ક્રાંતિને તેનો આદર્શ બનાવવો ન જોઈએ? શું લાલાજીનો આશય એવો છે કે ક્રાંતિ માત્ર અંગ્રેજ શાસન સામે જ થાય અને પછી દેશના શાસનની લગામ અમીરોના હાથમાં સોંપવામાં આવે? શું દેશના કરોડો લોકો માત્ર આ સ્થિતિમાં જ નહીં પરંતુ તેનાથી પણ ખરાબ સ્થિતિમાં મૃત્યુ પામે છે અને પછી સેંકડો વર્ષોના રક્તપાત પછી ફરીથી આ માર્ગ પર આવે છે અને પછી આપણે આપણા મૂડીવાદીઓ સામે બળવો કરીએ? તે પ્રથમ દરની મૂર્ખતા હશે.

એક-બે વાર 'દાસ'ના બે-ચાર શબ્દો સાંભળી - સંભળાવીને લાલાજીએ ગામડાઓમાં સંગઠનનો મુદ્દો થોડો ઉઠાવ્યો હતો. લાલાજી પાસે ગામડાઓમાં જવાનો સમય જ નથી. તેમને શું ખબર કે જનતાના મંતવ્યો શું છે? લોકો સ્પષ્ટ કહે છે કે ઈંકિલાબથી આપણને શું ફાયદો? જ્યારે આપણે 2 ટંગના રોટલા આ રીતે મરીને એકઠા કરવા પડે છે અને પછી પણ આટલા જ પ્રમાણમાં તહસીલદાર અને પોલીસવાળાઓએ અત્યાચાર કરવો છે, ભાડા પણ એ જ રીતે વસૂલવાના છે, તો પછી હાલના રોટલાઓ કેમ ગુમાવીએ? શા માટે કોઈના માટે પ્રિયજનોને મૂંઝવણમાં મૂકીએ? આપણે તેમને શું કહેવું જોઈએ કે તેમના પૂર્વજો કેવા હતા, જેથી તેઓ બલિદાન માટે તૈયાર થઈ શકે?

અચ્છા, માની લઈએ કે જો અહીં ક્રાંતિ થાય તો લાલાજીના મંતવ્ય પ્રમાણે શાસન કોને સોંપવામાં આવશે? શું તે મહારાજ વર્ધમાન કે મહારાજા પટિયાલા અને મૂડીવાદીઓના જૂથને ? શું આજે અમેરિકા અને ફ્રાન્સના લાખો કામદારો ભૂખે મરતા નથી? આપણે બધાએ જાણીજોઈને કૂવામાં કેમ પડવું જોઈએ?

લાલાજી કહે છે કે આપણા સામ્યવાદી વિચારોનો પ્રચાર કરીને મૂડીવાદીઓ સરકાર સાથે હાથ મિલાવશે. ખૂબ સરસ! તેઓ પહેલેથી જ ક્યાં છે? કેટલા મૂડીવાદી યુગ પરિવર્તનશીલ બન્યા છે? જેઓ ક્રાંતિને કારણે તેમની મિલકતના નાના નુકસાનનો ડર રાખે છે તેઓ હંમેશા વિરોધી બની જાય છે. આવી પરિસ્થિતિઓમાં, તેમની જી હજૂરી ખાતર આદર્શોને ત્યાગી બેકારમાં આપણી ક્રાંતિના ઉદ્દેશને બિનજરૂરી રીતે નુકસાન પહોંચાડવું એ બિલકુલ યોગ્ય નથી. બીજું, મૂડીવાદીઓ વિચારે કે તેમને કઈ પરિસ્થિતિમાં ફાયદો છે? આજે અંગ્રેજો તેમના પોતાના ફાયદા માટે ચોક્કસ તેમની સાથે જોડી દેશે, પરંતુ ધીમે ધીમે તેમની મૂડી છીનવીને તેમના પોતાના મૂડીવાદીઓના હાથમાં ટ્રાન્સફર કરશે. પછી આ ગરીબ નોકરિયાત વર્ગ આજની જેમ કરોડો કામદારો સાથે જોડાઈને મરતા રહેશે. તેમને સામાજિક વ્યવસ્થામાં અન્યાય દેખાશે. જો તેઓ સામ્યવાદી ક્રાંતિ કરશે, તો આજે તેમની હરામખોરી ચોક્કસપણે બંધ થઈ જશે, પરંતુ તેઓ ચોક્કસપણે આવનારા ખુશીહાલીમાં જે ચોક્કસ આવવાની છે, સહભાગી થઈને ખૂબ ખુશ થશે. ભારતીય મૂડીવાદીઓને વિચારી લે કે તેમનો ફખયદો શામાં છે?

પરંતુ કામદારોનું આંદોલન તેમના માટે રોકાઇ શકે એમ નથી,તેમની પ્રતિક્ષા પણ નથી કરી શકતું. યુવાનોએ ગભરાવું જોઈએ નહીં. કામ શરૂ કરવામાં ઘણી મુશ્કેલીઓ આવે છે, તમારે ધીરજથી તેનો સામનો કરવો પડશે. લાલાજી અને બીજા પ્રકારના મૂડીવાદી નેતાઓ પણ ધીમે ધીમે મેદાનમાંથી બહાર નીકળી રહ્યા છે, જેમ પહેલા સુરેન્દ્રનાથ બેનર્જી હતા અને આજે સપ્રુ તથા  ચિંતામણિ જેવા લોકો થઈ રહ્યા છે. અંતે કામદાર આંદોલનની જીત થશે. સામ્યવાદીઓની જય બોલો! યુગાન્તકારી ધારો ચાલુ રહે !

સૌજન્ય : હસ્તક્ષેપ