સુદામા પાંડે 'ધૂમિલ' - ક્રાંતિકારી વિચારધારા ધરાવતા હિન્દી કવિતાના 'એન્ગ્રી યંગ મેન'

સુદામા પાંડે 'ધૂમિલ' ક્રાંતિકારી વિચારધારા ધરાવતા કવિ હતા, જેમને 'વિરોધ-કવિતાઓ' લખવા બદલ 'હિન્દી કવિતાના ક્રોધિત યુવાન'નું બિરુદ મળ્યું. તેમણે તેમનો એકમાત્ર કાવ્યસંગ્રહ 'સંસદ સે સડક તક' પ્રકાશિત કર્યો. કાવ્યસંગ્રહ 'કલ સુનના મુઝે' મરણોત્તર પ્રકાશિત થયો, જેના માટે તેમને 1979માં 'સાહિત્ય અકાદમી પુરસ્કાર' મરણોત્તર એનાયત કરવામાં આવ્યો. તેમના પુત્ર રત્નશંકરે તેમનો કાવ્યસંગ્રહ 'સુદામા પાંડે કા પ્રજાતંત્ર' પ્રકાશિત કરાવ્યો.

ધૂમિલના દિલોદિમાગમાં લોકશાહીના નામે ચાલતો દંભ, ઉચ્ચ વર્ગની દબંગાઈ, ગુનાહિત પાત્રોની ઓળખ, સામંતશાહી,પૂંજીપતીયો, ધર્મના ઠેકેદારો દ્વારા પ્રાયોજિત લોકશાહીની ઐસીતૈસી કરનારાઓની તે શંકા હતી, જેને આજે પણ જનતા ભોગવવા મજબૂર છે. પ્રજાના મહત્વના પ્રશ્નો પર મૌન રહેવાવાળી સંસદમાંથી પોતાના પસંદીદા ટોણા માટે જાણીતા ધૂમિલે ગુસ્સાના સ્વરમાં સવાલ કર્યો હતો કે, 'આઝાદી માત્ર ત્રણ થાકેલા રંગોનું નામ છે, જેને એક પૈડું વહન કરે છે, યા તેનો કોઈ અર્થ થાય છે?'

'ધૂમિલ'નો જન્મ 9 નવેમ્બર, 1936ના રોજ વારાણસીના ખેવલી ગામમાં થયો હતો. તેમની માતા રાજવંતી દેવી અને પિતા શિવનાયક પાંડે હતા. ધૂમિલ 11 વર્ષના હતા ત્યારે તેમના પિતા પરલોક સિધાવ્યા, છતાં અભાવો વચ્ચે તે ગામનો પ્રથમ હાઇસ્કૂલ પાસ આઉટ છોકરો હતો. 12 વર્ષની ઉંમરે મુરત દેવી સાથે લગ્ન કર્યા, તેથી કૌટુંબિક જવાબદારીઓ નિભાવવા માટે, તેઓ કલકત્તા ગયા, જ્યાં તેમણે ભાર વહન કર્યો અને મજૂર તરીકે કામ કર્યું. જાણ થતાં, મિત્ર તારકનાથે ધૂમિલને લાકડાના વેપારીને ત્યાં નોકરી પર રાખ્યો જ્યાં તે લગભગ દોઢ વર્ષ કામ કર્યા પછી અસ્વસ્થ રહેતાં ઘરે પાછો ફર્યો. માલિકે તેને મોતિહારીથી ગુવાહાટી જવાનું કહ્યું પરંતુ ધૂમિલે ના પાડી. ગુસ્સે ભરાયેલા માલિકે કહ્યું, 'હું મારા કામ માટે પૈસા આપું છું, તમારી તબિયત માટે નહીં', જેના જવાબમાં અપમાનિત ધુમિલે મોટેથી કહ્યું, 'પણ હું તમારા કામ માટે નહીં, મારા સ્વાસ્થ્ય માટે કામ કરું છું' અને કુલ સાડા ચારસોનો પગાર અને અન્ય લાભો છોડીને તે ઘરે ચાલ્યો ગયો. આ ઘટનાએ ધૂમિલને મૂડીવાદીઓ અને કામદારો વચ્ચેના અંતરના કારણોનું સત્ય ઉજાગર કર્યું, જેણે ક્રાંતિકારી કવિ બનવામાં મહત્વની ભૂમિકા ભજવી હતી. તેઓ 1957 માં કાશી યુનિવર્સિટીમાં જોડાયા, 1958 માં ઇલેક્ટ્રિકલ વર્ક્સમાં ડિપ્લોમા કર્યો અને ત્યાં પ્રશિક્ષક બન્યા. નોકરીના સંબંધમાં તેઓ બલિયા, સહારનપુર, સીતાપુર વગેરે સ્થળોએ રોકાયા પણ તેમનું મન બનારસના ગામ ખેવલીમાં જ રમતું રહેતું.

વાર્તાકાર 'કાશીનાથ સિંહ'ના જણાવ્યા મુજબ, ઉચ્ચ શિક્ષણથી વંચિત રહીને તેઓ કવિતા શીખવા અને સમજવા માટે જીવનભર વિદ્યાર્થી રહ્યા. અંગ્રેજી કવિતાઓ વાંચવા અને સમજવા માટે તેમણે પડોશી નાગાનંદ અને વિવિધ શબ્દકોશોની મદદથી અંગ્રેજી શીખ્યા. ડાબેરી વિચારધારા હોવા છતાં, અભ્યાસના અભાવને કારણે, તે સ્ત્રીઓના વિષયમાં પુરુષવાદી વિચારોથી મુક્ત ન હતા, ન તો તે ગામડાઓ અને શહેરો વચ્ચે પક્ષપાતની પસંદગીમાં સમ્યક વર્ગનો દૃષ્ટિકોણ અપનાવી શક્યા.

ધૂમિલને ઘણી 'અનૌપચારિક માહિતી' એ પરંપરાગત ડાબેરી માન્યતાઓની વિચારધારામાંથી મુક્ત કર્યા, જેના પરિણામે તેમણે ખેડૂતોના પ્રવક્તા તરીકે લેખન દ્વારા સામંતવાદી સંસ્કારોની ચામડી ઉતારવાનું ચાલુ રાખ્યું. લોકશાહીના યોદ્ધા કવિ તરીકે તેઓ ખરા અર્થમાં ખેડૂતોની વેદના, સમસ્યાઓ, સંઘર્ષના હિતચિંતક હતા. ધૂમિલ પર 'દિશાહીન અંધ ગુસ્સાની હિમાયત કરવાનો' અને 'સામાન્યીકરણ' કરવાનો આરોપ મૂકવામાં આવ્યો હતો કારણ કે તે ભ્રષ્ટ, તદ્દન અતૃપ્ત, અસંતુષ્ટ, ખાણીપીણીની ક્રાંતિકારી બૌદ્ધિક યુક્તિઓમાં ઊંડો 'અવિશ્વાસ' કર્યો. પરંતુ આરોપોનો સામનો કરવા છતાં, તે મક્કમતાથી પ્રશ્ન પૂછતા રહ્યા હતા કે 'શું મુશ્કેલીઓ અને સંઘર્ષોથી 'અસંગ' લોકો ક્રાંતિકારી બની શકે છે ખરા ?' ધૂમિલે અરાજક હોવાનો આરોપ પણ સ્વીકાર્યું કેમ કે એમને વિશ્વાસ હતો કે ટુચ્ચી સુવિધાઓના લોભી અપરાધિઓના પરિવારના પરિવારો કોઈક સમયે સમાપ્ત થઈ જશે.ધૂમિલે દંભી પ્રણાલીઓ દ્વારા પોષિત પરંપરાઓ, નમ્રતા-સંસ્કૃતિ, સુઘડતા-શાલીનતા ને અસ્તવ્યસ્ત કરવાને અંતિમ ધ્યેય બનાવ્યું અને કવિતાઓમાં પ્રતિબંધિત પ્રદેશોની શોધ કરી.

'ધુમિલ' ઉપનામ પાછળ પણ એક રસપ્રદ વાર્તા છે. બનારસના અન્ય કવિ, ધૂમિલના નામના અને સમકાલીન, 'સુદામા તિવારી' હયાત છે અને 'સાંડ બનારસી' નામથી હાસ્ય કવિતાઓ લખે છે. ધૂમિલને 'જયશંકર પ્રસાદ'ના ઘરાના, છાયાવાદના મુખ્ય સ્તંભોમાંથી એક સાથે પૂર્વજોનો સંબંધ હોવાથી, કવિતાની સંસ્કૃતિ વારસામાં મળી હતી. સુદામા તિવારી અને તેમના સમાન નામ સાથે કોઈ મૂંઝવણ ટાળવા માટે, ધૂમિલે છાયાવાદથી પ્રેરિત ઉપનામ 'ધૂમિલ' રાખ્યું.

ધૂમિલની પ્રથમ કૃતિ વાર્તા હતી, જે 'કલ્પના' સામયિકમાં છપાઈ હતી, પરંતુ વાર્તાઓ લખવાને બદલે ધૂમિલે આક્રોશી, ક્રાંતિકારી વિચારો સાથે કવિતાઓ લખી હતી. બનારસના લેખકો તેમને સ્વાભિમાનનું પ્રતીક માનતા હતા. ધૂમિલને વરિષ્ઠ વિવેચક 'નામવર સિંહ'ના લાકડીબાજ પણ કહેવામાં આવતા હતા કારણ કે તેઓ નામવરજીની ટીકા કે ખરાબ વાતો સાંભળતા ન હતા. પરંતુ જો તેમને લાગતું કે નામવરજી તેમનો ઉપયોગ કરી રહ્યા છે, તો તેમણે કોઈ પણ વિલંબ કર્યા વિના છોડી દીધો હોત, કારણ કે ધૂમિલને જે વ્યર્થ, ખરાબ વિચારો ધરાવતો જણાય તેની વિરુદ્ધ થઈ જતા હતા.

उनकी दो लोकप्रिय कविताएं..

‘‘एक आदमी रोटी बेलता है,

एक आदमी रोटी खाता है,

एक तीसरा आदमी भी है,

जो न रोटी बेलता है, न रोटी खाता है,

वह सिर्फ रोटी से खेलता है,

मैं पूछता हूं,

यह तीसरा आदमी कौन है,

और मेरे देश की संसद मौन है’’

*************************

शब्द किस तरह

कविता बनते हैं

इसे देखो

अक्षरों के बीच गिरे हुए

आदमी को पढ़ो

क्या तुमने सुना कि यह

लोहे की आवाज है या

मिट्टी में गिरे हुए खून

का रंग

लोहे का स्वाद

लोहार से मत पूछो

उस घोड़े से पूछो

जिसके मुँह में लगाम है

*********************

દાયકાઓ પછી પણ સંસદનું મૌન સાબિત કરે છે કે ભારતના વૈકલ્પિક અને વિરોધવિહીન, જનવિરોધી રાજનીતિનો વાસ્તવિક વિરોધ ધૂમિલની કવિતાઓમાં દેખાય છે. 'ધુમિલ'ની કવિતાઓ આજે પણ ખૂબ જ મુખર અવાજ છે અને કવિતાઓની સુસંગતતાને કારણે ધૂમિલને નવેસરથી સમજવાની જરૂર છે. અન્ય વિચારધારા ધરાવતા તેમના અને તેમની કવિતાઓથી ખૂબ જ અસુવિધા હતી, અને આ તેમની જ્વલંત, વિસ્ફોટક કવિતાઓનું બળ હતું. ધૂમિલની 'મોચીરામ' કવિતા, જે NCERT ના પાઠ્યપુસ્તકમાં સમાવિષ્ટ હતી, તેને પુસ્તકમાંથી કાઢી નાખવા માટે એક પક્ષે મોરચો ખોલ્યો હતો (જે આજે સત્તામાં છે) અને તેને પુસ્તકમાંથી કઢાવીને જ રાહત લીધી હતી.જન્મ અને વિશેષતાઓથી ઘાંટી બનારસી ધૂમિલ, ગરીબ પરિવારમાં જન્મના કારણે, 'મોચીરામ' કવિતાના નાયક મોચી દ્વારા ચામડાની સિલાઈ માટે વપરાતા ઓજારની જેમ, જનપક્ષધરતા અને સામાન્ય માણસને હાથોમાં સંભાળી રાખ્યા હતા.

હિન્દી સાહિત્યની વિકરાળ વિડંબના અને કરૂણાંતિકા એ કહેવાશે કે અનેક અદ્ભુત પ્રતિભાશાળી કવિ-કવિઓ, લેખકો-લેખકોથી સમૃદ્ધ હોવા છતાં એ બધાના જીવનકાળમાં કોઈ પ્રતિભાને ઓળખવામાં કે આદર આપવામાં આવ્યો નથી. મોટાભાગના સર્જકો જીવનની અછત અને જટિલતાઓ સામે લડીને જ દુનિયા છોડી દે છે. ધુમિલ પણ દ્વેષપૂર્ણ વલણનો શિકાર, આવા શાપિત કવિ જેમને તેમની પ્રતિભા અનુસાર માન કે પ્રસિદ્ધિ ન મળી. ચાહકો ઉપરાંત, તેમના સાહિત્યને વિવેચકો દ્વારા પણ અવગણવામાં આવ્યું હતું અને તે ખૂબ મોડા ઓળખાયા, જે પાઠકોનું દુર્ભાગ્ય જ કહી શકાય.

ધૂમિલની રચનાઓ રાજકમલ પ્રકાશન દ્વારા, પેપરબેક આવૃત્તિમાં, એક સંયુક્ત ગ્રંથ તરીકે પ્રકાશિત કરવામાં આવી છે. ધૂમિલના ચાહકો તેમના સમગ્ર સાહિત્યની રાહ જોઈ રહ્યા હતા અને આખરે ધૂમિલની કૃતિઓને લાયક માન અને ખ્યાતિ મળી જેના તેઓ અધિકારી હતા. ધૂમિલને સારી રીતે જાણવા માટે, આ સમગ્રનો અભ્યાસ કરવો જરૂરી છે, જે એક આવશ્યક પગલું છે જે ચેતનાને સક્રિય કરે છે. ધૂમિલે તેમના ટૂંકા જીવનમાં જે કંઈ લખ્યું છે, તે ત્રણ ભાગમાં પ્રકાશિત થયું છે અને ડૉ.રત્નાકર પાંડેએ સુંદર સંપાદન કર્યું છે. પ્રથમ ખંડમાં ધૂમિલની પ્રકાશિત, અપ્રકાશિત કવિતાઓ, બીજા ખંડમાં ગીતો-લોકગીતો, નિબંધ-નાટકો, વાર્તાઓ, અનુવાદિત કવિતાઓ અને ત્રીજા ખંડમાં વરિષ્ઠ કવિઓ અને લેખકોની છબીઓ સહિત ડાયરીઓ, હસ્તલિખિત પત્રો અને કેટલાક ફોટોગ્રાફ્સ છે. તેના સમયના. ધૂમિલની કાવ્યાત્મક છબી સૌથી પ્રસિદ્ધ અને શક્તિશાળી હતી, તેથી વાર્તાઓ, નિબંધો, ગીતો જેવી અન્ય શૈલીઓની રચનાઓ વાંચતી વખતે, જ્યારે તે તેમની ડાયરી અને પત્રોના પૃષ્ઠો ફેરવીએ છીએ ત્યારે 'ધુમિલ' ક્યાંક આસપાસ બેઠા હોય તેવું લાગે છે. એમની કવિતાઓને બદલે એમને જાણવાની તીવ્ર ઉત્સુકતા ત્રીજો ખંડ વાંચીને પૂરી થાય છે.

ધૂમિલની કૃતિઓ વાંચતી વખતે વાચકો પોતાને એ વિચારો અને લાગણીઓની નજીક શોધવાના લક્ષણોને કારણે જ સાચા જનકવિ કહેવાય છે. તે એક પાખંડ, દંભ, બનાવટ, સ્વાંગ, ઔપચારિકતાથી સંપૂર્ણપણે મુક્ત કવિ હતા, જેમની પાસે હિંમતભેર, બેબાકતાથી અને સત્યતાથી લખવાની ક્ષમતા હતી. ધૂમિલ પોતે અભાવોમાં ઉછર્યા હતા, તેથી તે સામાન્ય લોકોના દુ:ખ, દર્દ, વ્યથા અને પીડાને રચી શક્યા. ધૂમિલે પ્રભાવિત થયા વિના પીડારહિત રીતે લખ્યું અને તેમની કવિતાઓ વાંચીને કોઈ વાચક ક્યારેય નિરાશાની ખાઈમાં ન સમાયો. તેમના પાત્રો સંઘર્ષો, મુશ્કેલીઓનો સામનો કરીને આનંદની ટૂંકી, સૂક્ષ્મ ક્ષણો જીવ્યા. ધૂમિલની કવિતાઓ દ્વારા તેમને સમજવા સત્યનો સાક્ષાત્કાર કરવા જેવો છે.

પોતાના સ્પષ્ટવાદી,અકડ, દબંગ સ્વભાવના કારણે તેઓ હંમેશા અધિકારીઓના ગુસ્સાનો નિશાન બનતા હતા અને અધિકારીઓ દ્વારા અલગ-અલગ રીતે થતા જુલમ તેમના માનસિક તણાવનું કારણ બની ગયું હતું. 1974 માં, સીતાપુરમાં અસ્વસ્થતા પછી, તેમને ઓક્ટોબરમાં કાશી યુનિવર્સિટીની મેડિકલ કોલેજમાં દાખલ કરવામાં આવ્યા હતા જ્યાં ડોકટરોએ મગજની ગાંઠ હોવાનું નિદાન કર્યું હતું. નવેમ્બરમાં, તેમને લખનૌની કિંગ જ્યોર્જ હોસ્પિટલમાં દાખલ કરવામાં આવ્યા હતા જ્યાં તેમની મગજની સર્જરી કરવામાં આવી હતી પરંતુ તેઓ કોમામાં સરકી ગયા હતા અને બેભાન અવસ્થામાં અવસાન થયું હતું.આત્મકથાઓમાં વારંવાર જે અનિશ્ચિત મૃત્યુને સંભવ કહેતા, તે છાનીમાની આવી. ધૂમિલની જીવનશૈલી એટલી સરળ હતી કે જ્યારે તેમના મૃત્યુના સમાચાર રેડિયો પર પ્રસારિત થયા ત્યારે તેમના પરિવારને ખબર પડી કે 'ધૂમિલ' એક મહાન કવિ હતા. બનારસના મણિકર્ણિકા ઘાટ ખાતે અંતિમ સંસ્કાર સમયે માત્ર કવિ કુંવરનારાયણ અને શ્રીલાલ શુક્લ જ પહોંચ્યા હતા. 10 ફેબ્રુઆરી, 1975ના રોજ હિન્દી સાહિત્યના આ અનન્ય લોકપ્રિય કવિ કાયમ માટે બ્રહ્મલીન થઈ ગયા.

સૌજન્ય : આઉટલુક