તો ક્રાંતિવીર ચંદ્રશેખર આઝાદે આત્મહત્યા ન હોતી કરી !

મહાન ક્રાંતિકારી ચંદ્રશેખર આઝાદ 27 ફેબ્રુઆરી 1931ના રોજ અલ્હાબાદના આલ્ફ્રેડ પાર્કમાં શહીદ થયા હતા.

શાહઆલમ:

આઝાદીની તારીખ કહેવાતી 15મી ઓગસ્ટ 1947ના રોજ 75 વર્ષ વીતી ગયા હોવા છતાં તકવાદી શક્તિઓ આઝાદીના દિવાના શહીદોના અરમાનો સાથે દગો કરવા પર મંડાયેલા છે. ક્રાંતિકારી ચંદ્રશેખર આઝાદની બહાદુર શહાદતને આત્મહત્યા કહીને ક્રાંતિવીરનું આજ સુધી અપમાન કરવામાં આવી રહ્યું છે. શાળાના પુસ્તકોથી લઈને ઈતિહાસ સુધી દરેક જગ્યાએ આપણને સતત કહેવામાં આવે છે કે આઝાદે અલ્ફ્રેડ પાર્ક, અલ્હાબાદમાં પોતાને ગોળી મારી હતી. આ વાત એક વિશુદ્ધ પોલીસ સંસ્કરણ છે જેને આજ સુધી ક્યારેય કોઈએ પડકાર્યો નથી.

સત્ય એ છે કે આઝાદ પાસે ન તો છેલ્લી ગોળી બચી હતી અને ન તો તેમણે કથિત રીતે પોતાને ગોળી મારીને આત્મહત્યા કરી હતી. આ એક પોલીસ થિયરી છે જેના કાવતરાખોર બ્રિટિશ સામ્રાજ્યવાદ હતું. અલાહાબાદના ભવ્ય બલિદાનના આ સમાચાર પહેલી અને બીજી માર્ચ 1931ના રોજ 'લીડર'માં વિગતવાર પ્રકાશિત થયા હતા.

પોસ્ટમોર્ટમ રિપોર્ટ અને આઝાદ પર ગોળી ચલાવનાર અધિકારી જ્હોન નેટ બાવરનો રિપોર્ટ બધું જ સ્પષ્ટ કરે છે. આ વાત જાણતાં પહેલાં ચંદ્રશેખર આઝાદ શહીદ થયા તે સંજોગોની પૃષ્ઠભૂમિ જાણી લેવી જરૂરી છે.

ભારતના ક્રાંતિકારીઓની ગુપ્તચર ટીમ પર જ્યારે સંકટના વાદળો મંડરાતા હતા તે સમયની વાત છે. લાહોર ષડયંત્ર કેસના પ્રખ્યાત કેસમાં રાજકીય કેદીઓના અધિકારો માટે 63 દિવસના ઉપવાસમાં યતીન્દ્રનાથ દાસ શહીદ થઈ ચૂક્યા હતા. 7 ઓક્ટોબર 1930ના રોજ આ કેસનો ચુકાદો પણ સંભળાવવામાં આવ્યો - ભગતસિંહ, રાજગુરુ અને સુખદેવને ફાંસીની સજા સંભળાવવામાં આવી! પાર્ટીના મુખ્ય ક્રાંતિકારીઓ જેમ કે વિજયકુમાર સિંહા, શિવ વર્મા, જયદેવ કપૂર, મહાવીર સિંહ, કિશોરી લાલ, ગયા પ્રસાદ વગેરેને લાંબી સજા થઈ હતી. બાપુ ભાઈ (ભગવતી ચરણ) એ 28 મે 1930 ના રોજ રવિ કિનારે બોમ્બ પરીક્ષણ દરમિયાન ભગતસિંહ અને તેમના સાથીઓને જેલમાંથી મુક્ત કરવા માટે તેમના જીવનનું બલિદાન આપી ચૂક્યા હતા. બાપુ ભાઈને ક્રાંતિકારી ચળવળના ભેજુ અને ચંદ્રશેખર આઝાદના જમણા હાથ માનવામાં આવતા હતા. આ હાદસાથી ભગતસિંહ અને બટુકેશ્વર દત્તને ખૂબ જ આઘાત લાગ્યો હતો. તેમણે જેલમાંથી બહાર આવવાની ના પાડી. હિન્દુસ્તાન સોશ્યલિસ્ટ રિપબ્લિકન એસોસિએશનના કેટલાક સભ્યોના વિશ્વાસઘાતના કારણે પાર્ટીના તમામ સભ્યોના નામ, સરનામા,ગુપ્ત સ્થળો પોલીસ સુધી પહોંચી ગયા. આ ફૂટને કારણે, હિન્દુસ્તાન સોશ્યલિસ્ટ રિપબ્લિકન એસોસિએશનના કમાન્ડર, ચંદ્રશેખર આઝાદે, 4 સપ્ટેમ્બર 1930ના રોજ ઝંડેવાલાન, દિલ્હી ખાતે બેઠક કરીને કેન્દ્રીય સમિતિનું વિસર્જન કર્યું.

આઝાદના સૌથી વિશ્વાસુ સહયોગી બચ્ચન (વિશ્વનાથ વૈશમ્પાયન)ની 11 ફેબ્રુઆરી 1931ના રોજ કાનપુરમાં ધરપકડ કરવામાં આવી હતી. આનાથી આઝાદને ભારે દુઃખ થયું. બચ્ચન પાર્ટીના જૂના સમયથી ગુપ્ત મોરચો સંભાળતા હતા. આવા મુશ્કેલ સમયમાં પાર્ટીને નવેસર અને મજબૂતાઈથી દળને ફરી ઊભું કરવાની જવાબદારી આઝાદને અલ્હાબાદ લઈ આવી.

27 ફેબ્રુઆરી, 1931ની સવાર હતી. થોડી ઠંડી હતી. કટરા વિસ્તારના ગુપ્ત ઠેકાણાથી ભવાની સિંહને જરૂરી કામ સોંપી, તે આલ્ફ્રેડ પાર્ક તરફ રવાના થયો જ્યાં તેમના સાથીદારો રાહ જોઈ રહ્યા હતા. આઝાદ અને સુખદેવ રાજ નિયત સમયપત્રક મુજબ મળ્યા. સુખદેવ રાજના કહેવા પ્રમાણે, સુરેન્દ્ર પાંડે અને યશપાલ તેને અગાઉ મળ્યા હતા. વાતની શરૂઆત થઈ જ હતી કે સામેના રસ્તા પર એક મોટર આવી ઊભી રહી, જેમાંથી એક ગોરો ઓફિસર અને બે કોન્સ્ટેબલ નીચે ઉતર્યા. અહીં બંને ક્રાંતિકારીઓ સાવધાન થઈ ગયા હતા. પોલીસ અધિક્ષક જ્હોન નાટ બાવર નજીક આવ્યા અને ગોળીબાર કર્યો અને પૂછ્યું, 'તમે કોણ છો'? ગોળીથી આઝાદની જાંઘનું હાડકું તૂટી ગયું હતું, પરંતુ અચૂક શૂટર આઝાદે ગોળીનો જવાબ ગોળીથી આપ્યો હતો. બંને તરફથી ગોળીબાર થતાં નાટ બાવરનું કાંડું તૂટી ગયું અને તેની રિવોલ્વર જમીન પર પડી. ઈન્સ્પેક્ટર વિશ્વેશ્વર સિંહનું જડબું તૂટી ગયું હતું. એક ગોળી આઝાદના જમણા હાથમાં વાગી હતી અને ફેફસામાં ઘુસી ગઈ હતી.

આઝાદની ગોળીથી મોટરનું ટાયર ફાટી ગયું હતું. બાવરે પોતાનો જીવ બચાવવા ઝાડની નીચે આશરો લીધો. સૈનિકો ગટરમાં સંતાઈ ગયા. આઝાદ અને સુખદેવ રાજે જાંબુના વૃક્ષને રક્ષણાત્મક કવચ બનાવ્યું. આઝાદે આદેશ આપ્યો- 'સિરાજ તમે નિકળી જાઓ'. સુખદેવ કોઈક રીતે બચી નિકળી ગયા. અજેય સેનાપતિ આઝાદ છેલ્લી ઘડી સુધી મોરચા પર ઊભા રહ્યા. વીસ મિનિટ સુધી બંને તરફથી ગોળીબાર ચાલુ રહ્યો પણ તેમણે પોતાના દળના એક ક્રાંતિકારીને સુરક્ષિત પાછા મોકલી દીધા. ક્રાંતિકારી દળના સક્ષમ જનરલની આ અનન્ય નેતૃત્વ ક્ષમતા હતી. આઝાદ એચઆરએ અને એચએસઆરએની તમામ કામગીરીમાં આગળ રહેતા હતા અને પરત ફરતી વખતે તે પાછળ રહેતા હતા. સિરાજ (સુખદેવ રાજ) 5 જુલાઈ, 1975 સુધી જીવિત હતા, પરંતુ તેમને આખી જિંદગી આ વાતનો અફસોસ રહ્યો.

આઝાદના મૃતદેહની તલાશી લેતાં તેમની પાસેથી 16 ગોળીઓ અને 22 ખાલી કારતૂસ સાથે 448 રૂપિયાની નોટો અને થોડી રોકડ મળી આવી હતી. આઝાદના મૃતદેહનું પોસ્ટમોર્ટમ સિવિલ સર્જન લેફ્ટનન્ટ કર્નલ ટાઉનસેન્ડ દ્વારા કરવામાં આવ્યું હતું. તેમના સહાયકો ડૉ. ગાંડે અને ડૉ. રાધે મોહન લાલ હતા. રિપોર્ટ અનુસાર બે ગોળી જમણા પગના નીચેના ભાગમાં વાગી હતી. ગોળીઓને કારણે ટિબિયાના હાડકામાં ફ્રેક્ચર થયું હતું. જમણી જાંઘમાંથી ગોળી નિકાળવામાં આવી હતી. બે ઘાતક ગોળીઓ હતી. એક માથાના જમણા ભાગમાં અને બીજી છાતીમાં મળી આવી હતી, જે પોસ્ટમોર્ટમ સમયે શોધી કાઢવામાં આવી હતી. એક ગોળી જમણા ખભાને નજીકથી વીંધીને જમણા ફેફસામાં અટકી ગઈ. જે ગોળી માથાની જમણી બાજુએ વાગી હતી તે પેરીટલ હાડકાને વીંધીને મગજમાં પ્રવેશી હતી અને માથાની નીચે ડાબી બાજુએ રહી હતી. ડોક્ટરોના મતે તેમણે પોતાને ગોળી મારી હોવાનું કહેવું ખોટું છે. જો આવું થયું હોત, તો ત્વચા અને વાળ પર દાઝી ગયેલા નિશાન હોત, જે ત્યાં નહોતા.

આઝાદી પછી, સતત ચાર પેઢીઓ સુધી આ ચાલ્યું, જેમાંથી એક આઝાદની શહાદતનું પોલીસ સંસ્કરણ છે. આ ક્રાંતિકારીઓનું સમાજવાદી સમાજનું નિર્માણ કરવાનું સપનું જો આજદિન સુધી પૂરું ન થયું હોય તો તેનું એક કારણ જુઠ્ઠાણા અને ષડયંત્રની જમીન છે જેના પર આ દેશનું ભવિષ્ય ખીલે તે પહેલાં જ સુકાઈ ગયું છે. ક્રાંતિવીર આઝાદની બલિદાન ગાથાને જે રીતે સતત કલંકિત અને અપમાનિત કરવામાં આવી છે તે ઐતિહાસિક રીતે શરમજનક છે.

સ્વાતંત્ર્ય સંગ્રામ સાથે જોડાયેલ સત્યને આગળ લાવવાની આ લડાઈ ઘણી લાંબી છે, જેને આગળ લઈ જવાની જવાબદારી તે તમામ લોકોની છે જેમને પોતાના દેશના શહીદોમાં ઊંડી શ્રદ્ધા છે.

(લેખક એક દસ્તાવેજી ફિલ્મ નિર્માતા છે અને નવી પેઢીને ભારતીય ક્રાંતિકારી ચળવળનો પરિચય કરાવવા માટે એક દાયકા કરતા વધુ સમયથી ઝુંબેશ ચલાવી રહ્યા છે)

27 ફેબ્રુઆરી, 2015 ના રોજ, આ લેખ રાષ્ટ્રીય સંવાદ શ્રેણી હેઠળ 'જનપથ' માં પ્રકાશિત થયો હતો.

સૌજન્ય : હેરીટેજ ટાઈમ્સ