ગદર મચાવનાર લાલા હરદયાળ ભારતમાં અંતિમ શ્વાસ પણ લઈ શક્યા ન હતા.

લાલા હરદયાળનું અવસાન 4 માર્ચ 1938ના રોજ થયું હતું.

એના માટે તેમણે માત્ર અમેરિકા જઈ માત્ર ગદર પાર્ટીની સ્થાપના જ ન કરી, પરંતુ ત્યાં પણ તેમણે પ્રવાસી ભારતીયોમાં દેશભક્તિની લાગણી જગાવી.

કાકોરી ઘટના બાદ મે, 1927માં લાલા હરદયાળને ભારત લાવવાનો પ્રયાસ કરવામાં આવ્યો હતો, પરંતુ બ્રિટિશ સરકારે મંજૂરી આપી ન હતી. આ પછી, વર્ષ 1938 માં ફરીથી પ્રયાસ કરવાની મંજૂરી પણ આપવામાં આવી હતી, પરંતુ ભારત પાછા ફરતી વખતે, 4 માર્ચ 1939 ના રોજ અમેરિકાના મહાનગર ફિલાડેલ્ફિયામાં તેમનું રહસ્યમય રીતે મૃત્યુ થયું હતું.

તેમના સાદા જીવન અને બૌદ્ધિક પરાક્રમે કેનેડા અને અમેરિકામાં રહેતા ઘણા પ્રવાસી ભારતીયોને પ્રથમ વિશ્વ યુદ્ધ દરમિયાન બ્રિટિશ સામ્રાજ્યવાદ સામે લડવા માટે પ્રેરિત કર્યા.

14 ઓક્ટોબર 1884ના રોજ દિલ્હીમાં પંજાબી કાયસ્થ પરિવારમાં જન્મેલા, લાલા હરદયાળના પિતા, ગૌરીદયાલ માથુર, ઉર્દૂ અને ફારસી ભાષાના વિદ્વાન હતા, જેમણે દિલ્હીની જિલ્લા અદાલતમાં રીડર તરીકે કામ કરતા હતા. ખૂબ જ નાની ઉંમરે, આર્ય સમાજથી પ્રભાવિત લાલાજીએ તેમના પિતા પાસેથી ઘણી ભાષાઓનું જ્ઞાન મેળવ્યું હતું અને પ્રારંભિક શિક્ષણ કેમ્બ્રિજ મિશન સ્કૂલમાંથી મેળવ્યું હતું. આ પછી, તેમણે દિલ્હીની સેન્ટ સ્ટીફન્સ કોલેજમાંથી સંસ્કૃતમાં સ્નાતક કર્યું. અને આ પછી પંજાબ યુનિવર્સિટી, લાહોરમાંથી સંસ્કૃતમાં જ M.A. કર્યું.તેમનો અભ્યાસ પ્રત્યેનો જુસ્સો જોઈને સરકાર દ્વારા તેમને 200 પાઉન્ડની સ્કોલરશિપ આપવામાં આવી હતી. હરદયાળજી શિષ્યવૃત્તિની મદદથી આગળ અભ્યાસ કરવા લંડન ગયા અને 1905માં ઓક્સફર્ડ યુનિવર્સિટીમાં એડમિશન લીધું. ત્યાં તેમને વધુ બે શિષ્યવૃત્તિ ત્યાં મળી.

દિલ્હીમાં રહેતાં તેઓ માસ્ટર અમીરચંદની ગુપ્ત ક્રાંતિકારી સંસ્થાના સભ્ય બની ચૂક્યા હતા. તે દિવસોમાં શ્યામજી કૃષ્ણ વર્મા પણ લંડનમાં રહેતા હતા, જેમણે ત્યાં દેશભક્તિના પ્રચાર માટે કામ કર્યું હતું.ઈન્ડિયા હાઉસની સ્થાપના કરવામાં આવી હતી. અહીં તેઓ ભીખાજી કામા, વીરેન્દ્રનાથ ચટ્ટોપાધ્યાય અને વિનાયક દામોદર સાવરકર જેવા ક્રાંતિકારીઓ સાથે જોડાયા હતા.

પરંતુ દેશની આઝાદી પ્રત્યે તેમનું વલણ શરૂઆતથી જ સ્પષ્ટ અને કડક હતું. ઑક્સફર્ડમાં અભ્યાસ કરતી વખતે, 1907માં, તેમણે 'ઇન્ડિયન સોશ્યલિસ્ટ' સામયિકમાં અંગ્રેજી સરકાર પર સવાલ ઉઠાવતો એક મજબૂત લેખ લખ્યો,તે જ સમયે, તેમને ICS ના પદની ઓફર કરવામાં આવી હતી, ઈતિહાસના અભ્યાસના પરિણામે, અંગ્રેજી શિક્ષણ પ્રણાલીને પાપ માનીને, તેમણે 'ટુ હેલ વિથ ધ આઈસીએસ' (ભડમાં જાય આઈસીએસ) કહીને ઓક્સફર્ડ શિષ્યવૃત્તિ છોડી દીધી અને બીજા વર્ષે 1908માં ભારત પરત ફર્યા. અહીં તેઓ પૂના જઈને તિલકને અને લાહોરમાં તેઓ લાલા લજપત રાયને મળ્યા.

પરંતુ હવે તેઓ બ્રિટિશ સરકારની નજરમાં આવી ગયા હોવાથી તેમના પર નજર રાખવામાં આવી રહી હતી. લાલા હરદયાળ પટિયાલા, દિલ્હી થઈને લાહોર પહોંચ્યા અને અંગ્રેજી અખબાર 'પંજાબ'ના તંત્રી બન્યા. જ્યારે તેમના શબ્દોનું આ કઠોર લેખન ભારતમાં ચાલુ રહ્યું, ત્યારે અંગ્રેજી સરકારે તેમના પર પ્રતિબંધ મૂકવા અને તેમની ધરપકડ કરવાનું વિચાર્યું, લાલા લજપત રાયને આની જાણ થઈ. લાજપત રાયને ભનક થઈ ગઈ હતી કે કાળા પાણી જેવી સજા લાલા હરદયાળના ઇરાદાને તોડી શકે છે, જેમ કે પછીથી વીર સાવરકર સાથે થયું હતું. તેણે હરદયાળને તાત્કાલિક દેશ છોડી જવાની સલાહ આપી, જો તમે આ ક્રાંતિકારી લેખન વિદેશી ધરતી પરથી કરશો તો અંગ્રેજી સરકાર કંઈ કરી શકશે નહીં.

લાલા હરદયાળે લાજપત રાયની આખી વાત સમજ્યા પછી ભારત છોડી દીધું અને 1909 માં તેઓ પેરિસ ગયા, જ્યાં તેમણે જીનીવાથી બહાર આવતા સામયિક 'વંદે માતરમ'નું સંપાદન કરવાનું શરૂ કર્યું. આ મેગેઝિન વિશ્વભરમાં હાજર ભારતીય ક્રાંતિકારીઓમાં ક્રાંતિનો પ્રકાશ જગાવવાનું કામ કરતું હતું. લાલા હરદયાળના લખાણોએ તેમનામાં સ્વતંત્રતાની આગ પ્રગટાવી. જોકે પેરિસમાં તેમને લાગ્યું કે ભારતીય સમુદાય મદદ કરશે, પરંતુ જ્યારે એવું ન થયું, ત્યારે તેમણે દુઃખી થઈને પેરિસ છોડી દીધું અને તેઓ 1910માં અલ્જેરિયા ચાલ્યા ગયા, ત્યાં પણ તેમનું મન ન લાગ્યું, અહીંથી તેઓ ક્યુબા અથવા જાપાન જવા માંગતા હતા પરંતુ પછી માર્ટીનિક ચાલ્યા ગયા. અહીં આવીને તેઓ સંન્યાસીની જેમ રહેવા લાગ્યા કે ભાઈ પરમાનંદ શોધતાં શોધતાં તેમને લઈ આવ્યા અને ભારતભૂમિને મુક્ત કરવા, ભારતીય સંસ્કૃતિનો ફેલાવો કરવા તેમની પાસે મદદ માંગી. આ પણ એક ખૂબ જ રસપ્રદ ઘટના છે.

1910-11ની વાત હશે, પ્રખ્યાત આર્યસમાજી અને સ્વાતંત્ર્ય સેનાની ભાઈ પરમાનંદ લાલા હરદયાળને શોધતા હતા, ઘણા દેશોમાં સમાચાર મળ્યા કે તેઓ પેરિસમાં છે, પછી ખબર પડી કે તેઓ અલ્જીરિયા ગયા છે, ત્યાંથી ક્યુબા અથવા જાપાન. વિશે વાત કરી હતી, આખરે ચાવી મળી. એમની શોધમાં તેઓ ફ્રાંસના એક દૂરના ટાપુ પર પહોંચ્યા, માર્ટીનિક એ ટાપુનું નામ હતું, સિવિલ સર્વિસની નોકરીની ના પાડીને આવેલા લાલા હરદયાળે એ જ બીચ પરની એક ગુફામાં પડાવ નાખ્યો હતો.જેને જગવિખ્યાત ઓક્સફર્ડ યુનિવર્સિટીમાં ભણવા માટે બે-બે શિષ્યવૃત્તિઓ મળી હતી અને તે અહીં દુનિયાના બીજા ખૂણે એક ગુફામાં આધ્યાત્મિક અભ્યાસ કરવામાં તલ્લીન હતો, જીવનની તમામ સુખ-સુવિધાઓ છોડીને ધ્યેય માત્ર એક જ હતું, આપણું રાજ.. સ્વરાજ.

ભાઈ પરમાનંદે તેમને રાજી કર્યા કે તેઓ અમેરિકામાં આર્ય સમાજના પ્રચારમાં મદદ કરશે. 1911 માં, લાલા હરદયાળ બોસ્ટન ગયા, ત્યાંથી કેલિફોર્નિયા ગયા, પરંતુ પછી ધ્યાન કરવા માટે હવાઇ ટાપુઓના હોનોલુલુ ચાલ્યા ગયા. જ્યાં તે જાપાની બૌદ્ધ સાધુઓને મળ્યા, તેમની સાથે ઘણા દિવસો વિતાવ્યા, સાથે તેઓએ કાર્લ માર્ક્સને વાંચ્યા.

લાલા હરદયાળ ભારતની ધરતીમાંથી નીકળેલા દરેક ધર્મ, સંપ્રદાય, મહાપુરુષમાં અપાર શ્રદ્ધા રાખતા હતા. તેમને ભારતીય પરંપરાઓ સાથે ખૂબ જ લગાવ હતો. જેનું ઉદાહરણ આ છે કે :-

તે દિવસોમાં, યુવાનોના આનંદ અને મનોરંજન માટે લાહોરમાં માત્ર એક જ ક્લબ હતી, જેનું નામ હતું "યંગ્સમેન ક્રિશ્ચિયન એસોસિએશન" જે 'વાય.એમ.સી.એ' તરીકે પણ જાણીતું હતું; જ્યાં સામાન્ય રીતે બૌદ્ધિકો સમય પસાર કરવા જતા હતા. લાલા હરદયાળનને ક્લબના સેક્રેટરી સાથે કોઈ વાતને લઈને ઝઘડો થયો. વાત હિન્દુસ્તાનના સન્માનની હતી; લાલાજીએ કઈ પણ આજુબાજુ જોયું કે વિચાર્યું નહીં, તરત જ "YMCA" ની સમાંતર "YMIA" એટલે કે 'યંગ્સમેન ઈન્ડિયા એસોસિએશન' ની સ્થાપના કરી નાંખી.

જ્યારે લાલાજીએ તેમના પ્રોફેસર ઈકબાલને આખો મામલો સંભળાવ્યો અને તેમને એસોસિએશનના ઉદ્ઘાટન સમારોહની અધ્યક્ષતા કરવા કહ્યું, ત્યારે તેઓ તરત જ સંમત થયા. આ સમારોહમાં ઇકબાલે તરન્નુમમાં તેમની પ્રખ્યાત રચના “સારે જહાં સે અચ્છા હિન્દોસ્તાં હમારા”નું પઠન કર્યું હતું. આ કદાચ પહેલીવાર બન્યું છે કે જ્યારે કોઈ સમારોહના અધ્યક્ષે તેમના અધ્યક્ષીય ભાષણની જગ્યાએ કોઈ ગીત ગાયું હોય. ટૂંકી પરંતુ જુસ્સાદાર રચનાએ શ્રોતાઓ પર એટલી ઊંડી અસર કરી કે ઇકબાલે સમારંભની શરૂઆતમાં અને અંતમાં ફરીથી ગીત સંભળાવવું પડ્યું.

એના વિશે આ લીંક પર જઈ વાંચો :

https://hidayatparmar.blogspot.com/2022/03/blog-post_24.html

સાધુ બની બેઠેલા લાલા હરદયાળને ભાઈ પરમાનંદ કેલિફોર્નિયા પાછા લઈને આવ્યા,તેઓ લાલા હરદયાળની પ્રતિભાને વેડફવા દેવા માંગતા ન હતા. કાર્લ માર્ક્સનો પ્રભાવ એ પડ્યો કે તેમને કામદારોની સમસ્યાઓનો સામનો કરવાની તક મળી.

કેલિફોર્નિયા આવતાની સાથે જ લાલા હરદયાળ વર્કર્સ યુનિયનમાં જોડાઈ ગયા, તો બીજી તરફ તેઓ ભારતીય ફિલસૂફી અને સંસ્કૃતનો પ્રચાર કરી રહ્યા હતા. ખૂબ જ જલ્દી તેમને સ્ટેનફોર્ડ યુનિવર્સિટીમાં ભારતીય ફિલોસોફી અને સંસ્કૃતના લેક્ચરર બનવાની તક મળી. પરંતુ તેઓ જેની સાથે જોડાયા તે મજૂર યુનિયન વાસ્તવમાં અરાજકતાવાદીઓનો મોટો સમૂહ હતો. તેમના સંબંધોના કારણે લાલા હરદયાળને સ્ટેનફોર્ડ યુનિવર્સિટીમાંથી તેમનું પદ છોડવું પડ્યું, બાદમાં હરદયાળે પોતાને તે જૂથથી પણ દૂર કરી દીધા.

પરંતુ કેલિફોર્નિયામાં, તેમણે એ શીખ સમૂહો સાથે મળવાનું થયું, જે તેમના દેશને આઝાદ કરાવવા માટે અમેરિકામાં લડી રહ્યા હતા. તેઓ શ્યામજી કૃષ્ણ વર્માના પણ સંપર્કમાં આવ્યા હતા, જેઓ લંડનમાં ઈન્ડિયા હાઉસ બનાવીને ઘણા ક્રાંતિકારીઓને આશ્રય આપી રહ્યા હતા, તેમને લંડનમાં શિષ્યવૃત્તિ આપીને ભારતમાંથી બોલાવ્યા હતા, વીર સાવરકર અને મદન લાલ ઢીંગરા પણ આવી જ શિષ્યવૃત્તિ પર લંડન આવ્યા હતા. લાલા હરદયાળે અમેરિકામાં સમાન શિષ્યવૃત્તિ શરૂ કરી, અને કેલિફોર્નિયામાં જે વિદ્યાર્થીઓને શિષ્યવૃત્તિ પર અમેરિકામાં અભ્યાસ માટે બોલાવી શકાય તે માટે કેલિફોર્નિયામાં ઇન્ડિયા હાઉસ જેવું ઘર ઊભું કર્યું.

કરતાર સિંહ સરાભા અને વિષ્ણુ પિંગલે જેવા 6 ભારતીય છોકરાઓ માટે અમેરિકામાં અભ્યાસ કરવાની વ્યવસ્થા કરવામાં આવી હતી. અમેરિકામાં તેમને તેજા સિંહ અને તારકનાથ દાસ દ્વારા મદદ મળી હતી.જો કે તેમને અમેરિકાના શ્રીમંત ખેડૂત જ્વાલા સિંહ દ્વારા શિષ્યવૃત્તિ માટે ગુરુ ગોવિંદ સિંહ શૈક્ષણિક શિષ્યવૃત્તિ ફંડની સ્થાપના કરવામાં મદદ કરવામાં આવી હતી.

અહીં 23 ડિસેમ્બર 1912ના રોજ જ્યારે રાશ બિહારી બોઝ, વસંત વિશ્વાસ અને અમીચંદે દિલ્હીમાં પ્રવેશતા લોર્ડ હોર્ડિંગ પર બોમ્બ ફેંક્યો ત્યારે લાલા હરદયાળ અમેરિકામાં આનંદથી કૂદી પડ્યા હતા. આ સમાચાર લઈ તે નાલંદા હોસ્ટેલમાં ગયા. આ સમાચાર સાંભળતાં જ બધા ખૂબ ખુશ થઈ ગયા, કારણ કે વાઈસરોય પર બોમ્બ ફેંકીને ભારતીય યુવાનોએ બતાવી દીધું હતું કે તેમના ઈરાદાના મૂળીયા મજબૂત છે. આ પ્રસંગે લાલા હરદયાળે ત્યાં એક શક્તિશાળી ભાષણ આપ્યું, જેમાં મીર તકી મીરનું આ શેર બોલ્યા:

पगड़ी अपनी सम्भालियेगा मीर,

ये और बस्ती नहीं.. दिल्ली है!!

હોસ્ટેલમાં તેમના વક્તવ્ય બાદ વાતાવરણ જોવા જેવું હતું, યુવાનોએ દેશભક્તિના ગીતો પર નાચવા અને ગાવાનું શરૂ કર્યું હતું. ક્રાંતિકારીઓના અખબાર યુગાંતરમાં લાલા હરદયાળે વાઈસરોય પરના હુમલાના આ પરાક્રમને પોતાની શૈલીમાં સમજાવ્યું હતું.

1912-1913માં, પ્રવાસી ભારતીયોએ પ્રશાંત તટની હિન્દી એસોસિએશન(Hindi Association of the Pacific Coast)ની રચના કરી. સોહનસિંહ ભકનાને તેના વડા બનાવાયા હતા. આ સંગઠનને પાછળથી ગદર પાર્ટી તરીકે ઓળખવામાં આવ્યું.

ગદર પાર્ટીનો પાયો 25 જૂન 1913 ના રોજ નાખવામાં આવ્યો હતો, વિશ્વભરના ક્રાંતિકારીઓએ હાથ મિલાવ્યા હતા. લંડનમાં શ્યામજી કૃષ્ણ વર્મા, ભારતમાં બાઘા જતીન અને રાશ બિહારી બોઝ અને અમેરિકામાં કરતાર સિંહ સરાભા, મૌલવી બરકતુલ્લા ભોપાલી, રાજા મહેન્દ્ર પ્રતાપ અને વિષ્ણુ પિંગલે જેવા યુવાનોએ જવાબદારી સંભાળી લીધી હતી.

આવી સ્થિતિમાં, ક્રાંતિકારીઓ 1914 માં શરૂ થયેલા વિશ્વ યુદ્ધને એક તક તરીકે જોઈ રહ્યા હતા કે જ્યારે બ્રિટન યુદ્ધમાં ફસાઈ જશે, 1857ની જેમ, દરેક ભારતીય છાવણીમાં ક્રાંતિનું રણશિંગુ ફૂંકાશે અને દેશને આઝાદ કરાવી દેવામાં આવશે.

ભારતીય વિદેશી વસ્તી, ખાસ કરીને યુનિવર્સિટી ઓફ કેલિફોર્નિયા, બર્કલેના ભારતીય વિદ્યાર્થીઓ દ્વારા એકત્ર કરાયેલ ભંડોળ સાથે, પાર્ટીએ 436 હિલ સ્ટ્રીટ ખાતે યુગાંત્ર આશ્રમની સ્થાપના કરી અને ત્યાં પ્રિન્ટિંગ પ્રેસની સ્થાપના કરી. ગદર પાર્ટીના મુખ્ય પેપર "હિન્દુસ્તાન ગદર" ની ઉર્દૂ આવૃત્તિનો પ્રથમ અંક 1 નવેમ્બર 1913ના રોજ છપાયો હતો અને ત્યારબાદ પંજાબી આવૃત્તિનો પ્રથમ અંક 9 ડિસેમ્બર 1913ના રોજ છપાયો હતો. લાલા હરદયાળ સામયિકોમાં ક્રાંતિની તરફેણમાં લેખો લખીને વાતાવરણ ઊભું કરવામાં વ્યસ્ત હતા. લાલા હરદયાળે સ્થળાંતરિત શીખોમાં જાગૃતિ લાવવાનું કામ કર્યું હતું અને તેમના છટાદાર ભાષણો દ્વારા તેઓ સ્થળાંતરિત શીખોને ભારતની સેવા કરવા ભારત પહોંચવા માટે આહ્વાન કરતા હતા, એવું માનવામાં આવે છે કે દસ હજાર શીખો તેમનાથી પ્રેરિત થઈને ભારત ચાલ્યા ગયા હતા. આ જ સમયે કામગાટામારુની ઘટના પણ બની હતી.

અમેરિકન સરકાર તેમના લખાણો અને કારનામાઓથી પરેશાન થઈ ગઈ, તેઓ નિશાન પર આવી ગયા અને એપ્રિલ 1914 માં લાલા હરદયાળની અમેરિકામાં ધરપકડ કરવામાં આવી, પરંતુ તેઓ કોઈક રીતે જામીન પર મુક્ત થયા, હવે તેમનું આગળનું સ્થળ બર્લિન હતું, ગદર પાર્ટીની વિનંતી પર તુર્કીથી જીનીવા ગયા, તે 27 જાન્યુઆરી, 1915 ના રોજ રામદાસ નામથી પછી જીનીવાથી બર્લિન ગયા. અહીં તેમના જૂના મિત્ર વીરેન્દ્રનાથ ચટ્ટોપાધ્યાયે જર્મનીમાં મળીને જ પહેલેથી જ બર્લિન સમિતિની રચના કરી હતી. પ્રથમ વિશ્વયુદ્ધમાં જ્યારે જર્મનીની હાર થવા લાગી ત્યારે જર્મનીએ લાલા હરદયાળને 1916 થી 1917 સુધી નજરકેદમાં રાખ્યા હતા. લાલાજી ત્યાંથી ચુપચાપ છુપાઈને સ્વીડન ચાલ્યા ગયા. તેમણે ત્યાંની ભાષા ઉતાવળમાં શીખી લીધી, આ રીતે લાલા હરદયાળ ભારતની આઝાદી માટે ભ્રમણ કરતી વખતે કુલ 13 ભાષાઓ શીખ્યા. અહીં દસ વર્ષ રહ્યા અને વિવિધ ભાષાઓમાં ઇતિહાસ, સંગીત, ફિલોસોફી વગેરે પર પ્રવચનો આપ્યા.

એના પછી લાલા હરદયાળ 27 ઓક્ટોબર 1927ના રોજ લંડન પહોંચ્યા. ભાઈ કિશન લાલ અને ભત્રીજા ભગવત દયાલ સાથે લંડનમાં રહેતાં, તેમણે 1931 માં લંડન યુનિવર્સિટીમાંથી બોધિસત્વના સિદ્ધાંતો નામનું સંશોધન પુસ્તક લખીને પીએચડી પૂર્ણ કર્યું. પછી તે લંડનમાં રહેવા લાગ્યા, બ્રિટિશ સરકાર તેમની દરેક હિલચાલ પર નજર રાખી રહી હતી, પરંતુ બ્રિટિશ કાયદાની છટકબારીનો લાભ લઈને તે લંડનમાં જ નાક નીચે જ જામેલા રહ્યા.

પાછળથી, તેમની ક્લાસિક કૃતિ હિન્ટ્સ ફોર સેલ્ફ કલ્ચર લંડનથી જ પ્રકાશિત કરવામાં આવી હતી, તેમનું છેલ્લું પુસ્તક ટ્વેલ્વ રિલિજન્સ એન્ડ મોડર્ન લાઇફ છે, જેમાં તેમણે માનવતા પર વિશેષ ભાર મૂક્યો હતો. માનવતાને પોતાનો ધર્મ માનીને તેમણે લંડનમાં જ ઈન્સ્ટિટ્યૂટ ઑફ મોર્ડન કલ્ચરની પણ સ્થાપના કરી.

1927માં દેશભક્તોએ તેમને ભારત લાવવા માટે ઘણા પ્રયત્નો કર્યા હતા, જે સફળ થઈ શક્યા ન હતા. સર તેજ બહાદુર સપ્રુ અને સી.એફ.એન્ડ્રુઝના પ્રયાસો પછી 1938માં ફરી આવા જ પ્રયાસો કરવામાં આવ્યા, બ્રિટિશ સરકારે તેમને ભારત જવાની મંજૂરી આપી, બધા ભારતમાં રાહ જોવા લાગ્યા, દેશનું વાતાવરણ પણ ઘણું બદલાઈ ગયું હતું, એવું માનવામાં આવતું હતું કે દેશને આઝાદી મળતાં વધુ સમય નહીં લાગે.લાલાએ લંડન છોડી પણ દીધું હતું, અમેરિકાના ફિલાડેલ્ફિયાથી સમાચાર આવ્યા કે લાલા હરદયાળનું 4 માર્ચ 1938ના રોજ અવસાન થઈ ગયું છે. હરદયાળને તેમના ઉદ્દેશ્યની પરિપૂર્ણતા માટે ક્યાંયથી સમર્થન ન મળ્યું ત્યારે તેઓ પ્રવચનો આપવા ફિલાડેલ્ફિયા ગયા હતા. ભારતને આઝાદ થતું જોવાનું કે ત્યાં આવીને અંતિમ શ્વાસ લેવાનું તેમના નસીબમાં નહોતું. મૃત્યુ પહેલા તે સંપૂર્ણ સ્વસ્થ હતા. 3 માર્ચની રાત્રે તે રાબેતા મુજબ સૂઈ ગયા અને બીજા દિવસે તેઓ મૃત હાલતમાં મળી આવ્યા હતા. એવું માનવામાં આવે છે કે તે બ્રિટિશ સરકારના કોઈ કાવતરાનો શિકાર બન્યા હતા. તેમના મિત્ર હનુમંત સહાય તેમના મૃત્યુ સુધી આરોપ લગાવતા રહ્યા કે હરદયાળને ઝેર આપવામાં આવ્યું હતું, તેમનું મૃત્યુ કુદરતી ન હતી.

લાલા હરદયાળ એક ગંભીર આદર્શવાદી, ભારતીય સ્વતંત્રતાના નિર્ભય સમર્થક,ઓજસ્વી વક્તા અને પ્રતિષ્ઠિત લેખક હતા. તેમની કેટલીક કૃતિઓ છે થોટ્સ ઓન એજ્યુકેશન (શિક્ષણ પરના વિચારો), યુગાંતર સરકુલર, રાજદ્રોહ પ્રતિબંધિત સાહિત્ય (ગદર, અએલાને-જંગ, જંગ-દા-હાંકા), સોસિયલ કોન્ટેક્ટ ઓન હિંદુ રેસ, રાઈટીંગ ઓન હરદયાળ, ફોર્ટી ફોર મન્થ્સ ઈન જર્મની એન્ડ ટર્કી, સ્વાધીન વિચાર, લાલા હરદયાળ જીકે સ્વાધીન વિચાર, અમૃતમે વિષ, હિંટ્સ ફોર સેલ્ફ કલ્ચર (સ્વ-સંસ્કૃતિ માટેના સંકેતો),ટ્વેલ્વ રિલિજન્સ એન્ડ મોડર્ન લાઇફ(બાર ધર્મો અને મારું આધુનિક જીવન),ગ્લીમ્પ્સેઝ ઓફ વર્લ્ડ રિલીજન્સ(વિશ્વ ધર્મોની ઝલક), બોધિસત્વ ડોક્ટરાઈન્સ, વ્યક્તિત્વ વિકાસ (સંઘર્ષ ઔર સફલતા) વગેરે. લાલા હરદયાળ અને તેમના સાથીઓ ક્રાંતિકારી યુદ્ધ દ્વારા ભારતને સ્વતંત્ર કરવા માંગતા હતા,પરંતુ તેઓ તેમના ઉદ્દેશ્યમાં સફળ ન થઈ શક્યા. પરંતુ રાષ્ટ્રની આઝાદીનો તેમનો ઉદ્દેશ્ય અને તેના માટે કરેલા અથાક પ્રયાસો દેશવાસીઓ માટે યાદગાર છે. એમાં કોઈ શંકા નથી કે જો જીવને તેમને વધુ તકો આપી હોત, તો તેમણે તેમની અસાધારણ બૌદ્ધિક પ્રતિભા અને સંગઠનાત્મક ક્ષમતાનો અદ્ભુત કાર્યો કરવા માટે ઉપયોગ કર્યો હોત. દીનબંધુ એન્ડ્રુઝના મતે, જો લાલા હરદયાળનો જન્મ શાંતિના સમયમાં થયો હોત તો તેમણે પોતાની બુદ્ધિમત્તાનો ઉપયોગ અદ્ભુત કાર્યો માટે કર્યો હોત.

સૌજન્ય : હેરિટેજ ટાઇમ્સ