ભારતના છઠ્ઠા વડા પ્રધાન મોરારજી દેસાઈ

 ભારતના છઠ્ઠા વડા પ્રધાન મોરારજી દેસાઈની જન્મજયંતિ ૨૯ ફેબ્રુઆરી છે જે ૨૦૨૪ (લીપ યીર) માં આવશે તો આજે ૨૮ ફેબ્રુઆરીએ એમને શ્રધ્ધાંજલી તો આપી જ શકાય.. તેઓ ભારતના પ્રથમ બિનકોંગ્રેસી વડા પ્રધાન હતા. જોકે તેઓ પોતાનો કાર્યકાળ પૂરો કરી શક્યા નહોતા. મોરારજી દેસાઈ ૧૯૭૭થી ૧૯૭૯ સુધી ભારતનાં વડાપ્રધાન રહ્યા હતા. તેઓ પહેલા એવા ભારતીય છે જેમને ભારત અને પાકિસ્તાનનાં સર્વોચ્ચ નાગરિક સન્માન ભારત રત્ન અને નિશાન-એ-પાકિસ્તાનથી નવાજવામાં આવ્યા હતા.નિવૃત્તિ બાદ તેઓ મુંબઈમાં રહેવા લાગ્યા હતા ત્યારે ૧૦ એપ્રિલ ૧૯૯૫ના દિવસે ૯૯ વર્ષની વયે તેમનું નિધન થયું હતું.

તત્કાલીન મુંબઇ રાજ્યના સુરત જિલ્લામાં વલસાડથી ત્રણ માઈલના અંતરે આવેલા ભદેલી ગામમાં સને ૧૮૯૮ના ફેબ્રુઆરી માસની ર૯મી તારીખે તેમનો જન્મ થયો હતો. તેમના પિતા રણછોડજી નાગરજી દેસાઈ મધ્યમ વર્ગના હતા. તેમની સાધનસંપત્તિ સાધારણ હતી, છતાં સમાજમાં તેમની પ્રતિષ્ઠા વળી ઊંચી હતી. એક શિક્ષક તથા સ્વાતંત્ર્યપ્રિય અને ચારિત્ર્યશુદ્ધ વ્યક્તિ તરીકે સમાજમાં સૌ કોઈ તેમના પ્રત્યે ઊંડો આદર ધરાવતા હતા. મોરારજી તેમના પ્રથમ સંતાન હતા. તેમને અંબેલાલ,નાનુભાઈ અને છોટુભાઈ નામના ત્રણ ભાઈઓ અને કીંકીબેન નામનાં એક બહેન હતાં.

કટોકટી પછી યોજાયેલી સામાન્ય ચૂંટણીઓમાં. જનતા મોરચાના ઉમેદવારોની જીત થતાં સંસદમાં તેમની બહુમતી પુરવાર થઈ.શ્રીમતી ગાંધીને ચૂંટણીમાં સરિયામ નિષ્ફળતા મળી. ઘટનાચક્ર ફરતું ફરતું એવા સ્થળે અટક્યું કે, જનતા મોરચો સત્તા પર આવ્યો અને સર્વશક્તિશાળી ઇદિરા ગાંધીનું તેજ વિલાઈ ગયું! ચૂંટાયેલા સંસદસભ્યોએ પોતાના નેતા તરીકે મોરારજીભાઇને સર્વાનુમતે પસંદ કર્યા, અને ત્યારે ભારતના ઈતિહાસમાં એક મહાન પરિવર્તનનું પ્રકરણ લખાયું ! ભારતના વડાપ્રધાનનો તાજ ૮૧ વર્ષની ઉમરે પહોંચેલા મોરારજીભાઈના શિર પર ચઢાવવામાં આવ્યો.

વિશ્વના છેલ્લા સો વર્ષના ઇતિહાસમાં ૮૧ વર્ષની ઉમરે વડાપ્રધાન બનવાનું સદભાગ્ય એક માત્ર ભારતના આ મહામાનવ મોરારજીભાઈને પ્રાપ્ત થયું, જેની નોંધ ગ્રિનિસ બુકમાં પણ થઈ !

વડાપ્રધાન તરીકે મોરારજીભાઈએ અદા કરેલી સેવાઓ દેશ અને દુનિયામાં ઉત્તમોત્તમ પૂરવાર થવા પામી. તેમના સિદ્ધાંતો,આદર્શો અને વહીવટી અભિગમોનો જોટો જડે એમ નથી. છતાં તેમનો પક્ષ (જનતા મોરચો) અનેક પક્ષોનો શંભુમેળો હોઈ બહુ ટૂંકા સમય બાદ તેમાં મતમતાંતર, જૂથવાદ અને વિતંડાવાદ પ્રવેશ્યાં. તે બધાં પરિબળોને, રાજી રાખવાં, એક તાંતણે બાંધી રાખવાં અને સરકાર ચલાવવી એ મોરારજીભાઈ જેવા સક્ષમ મુસદ્દી માટે પણ અઘરું સાબિત થયું ! માંહેમાંહેના ઊંડા મતભેદો,ઇર્ષા, પક્ષપક્ષી અને ખેચાખેંચીને કારણે એક દિવસ એવો ઊગ્યો ક મોરારજીભાઇએ વડાપ્રધાન તરીકે પોતાનું રાજીનામું ધરી દીધું અને રાજકીય સંન્યાસ લઈ લીધો.!

આમ તો મોરારજીભાઈ માત્ર અઢી વર્ષ વડાપ્રધાન રહ્યા, પણ એ અઢી વર્ષને દેશનો સામાન્ય માણસ આજે પણ યાદ કરે છે. એ ટૂંકા સમય ગાળામાં આઝાદી પછી, કદાચ પ્રથમવાર એક વ્યવહારુ અર્થનીતિ અને ભાવનીતિ અમલમાં મૂકાઈ હતી. સમગ્ર દેશમાં આવશ્યક ચીજવસ્તુઓના ભાવો સ્થિર રહ્યા હતા. તેમના શાસન દરમિયાન વર્ષોથી ચાલી આવતી અનાજની ઝોનબંધી હટાવી લેવામાં આવી હતી. પરિણામે ઘઉ, ચોખા અને ખાંડના ભાવો નીચી સપાટીએ આવી ગયા. ગરીબ અને નીચલા મધ્યમ વર્ગના લોકોએ અનાજનાં રેશનકાર્ડ કબાટમાં મૂકી દીધાં હતાં.મોરારજીભાઈએ કદી સમાજવાદ કે “ગરીબી હટાવો' "સબકા સાથ સબકા વિકાસ" જેવાં લોભામણા સૂત્રો આપ્યાં નહોતાં.

તજજ્ઞોનું માનવું છે કે, જો ઇન્દિરા ગાંધીને બદલે મોરારજીભાઈ ત્યારે વડાપ્રધાન થયા હોત તો આજે આપણે અપનાવેલી ઉદારીકરણ અને વૈશ્વીકરણની અર્થનીતિઓ ૧૯૭૦માં અમલી બની શકી હોત, અને તેનાં મીઠાં ફળ આજે આપણે. ચાખી રહ્યા હોત. વળી, મોરારજીભાઈ ત્યારે વડાપ્રધાન થયા હોત તો બૅન્કોનું રાષ્ટ્રીયકરણ થયું ન હોત અને આજે બેન્કોની જંગી ખોટ દેશને સહેવી પડત નહિ.

મોરારજીભાઈની શાસનનીતિના કેન્દ્રમાં હતી 'નખશીખ

વ્યવહારુતા.' તેઓ પ્રત્યેક સમસ્યાને તેની વાસ્તવિક ભૂમિકાએથી તપાસતા હતા. તેમની વિદેશનીતિ અર્થ પૂર્ણ અને નોંધપાત્ર રહી હતી. રાજકારણમાં મોરારજીભાઈએ કદીએ આટાપાટા ખલ્યા નહોતા. અંગત મહત્વાકાંક્ષાથી પ્રેરાઈને તેમણે કયારેય પક્ષની શિસ્ત તોડી, રાજકારણમાં માફિયા કે ગૂંડા તત્ત્વોને મદદ કરી નહોતી. મતની લાલચે કદી કોમવાદી તત્વોને પંપાળ્યાં નહતા.

લંડન ગયા ત્યારે અલગ દેશ માંગનાર ફીઝો જેવા નેતાને

મળવાનો સ્પષ્ટ ઈન્કાર કરી દીધો. રશિયાના બ્રેઝનેવ જેવા સામ્યવાદી નેતાએ પાકિસ્તાન ૫૨ હૂમલો કરવાની ભારતને ઉશ્કેરણી કરી ત્યારે વિવેકથી તેમને ના પાડી દીધી.

આમ, મોરારજીભાઇનું ટૂંકુ છતાં અસરકારક વડાપ્રધાનપદું અનેક રીતે સફળ અને અસરકારક નીવડ્યું હતું.

વડાપ્રધાનપદનો ત્યાગ કયાં પછી મોરારજીભાઈઅએ

રાજકારણમાંથી સન્યાસ લઈ લીધો. એક સંન્યાસીને શોભે તેવી તેમની દિનચર્યા રહી. પ્રાતઃકાળે ચાર વાગ્યે અચૂક શૈયાત્યાગ કરીને ટૂંકી પ્રાર્થના કરતા. અડધો ગ્લાસ ગાયનું દૂધ અને અડધી ચમચી મધ લેતા. શૌચાદિ કિયાઓથી પરવારી ધ્યાન, પ્રાર્થનામાં બેસતા. પોતાના ખંડમાં પંદર-વીસ મિનિટ ચાલતા. થોડાંક છાપાંની માત્ર હેડલાઇન્સ જોઈ લેતા. ૯-૩૦ થી ૧૦-૦૦ દરમિયાન બપોરનું, ભોજન લેવાનું, જેમાં અડધો ગ્લાસ દૂધ, ફળો, ખજૂરની ત્રણ-ચાર પેશીઓ, થોડું પનીર અને મીઠાઈના એકાદ ટુકડાનો સમાવેશ થતો. ત્યારબાદ આરામ કરતા, પણ ઊંઘી જતા નથી. ઊઠીને નાળિયેરના પાણીનો એક ગ્લાસ લેતા.બપોરનાં છાપાં જોઈ જતાં. કદી રેડિયો કે ટી.વી. સાંભળતા કે જોતા નહીં. બપોર પછી ૪-૦૦ થી ૫-૦૦ દરમિયાન મુલાકાતીઓને મળતા. દરમિયાન અડધો ગ્લાસ દૂધ લેતા. સાંજના ૬-૩૦ થી ૬-૪૫ દરમિયાન વાળું કરતા, જેમાં દૂધ અને બાફેલા શાકભાજી માત્ર લેતા. થોડો આરામ કરી પ્રભુપ્રાર્થના,ઘરમાં ફરવા જેવી હળવી પ્રવૃત્તિ કરતા. રાત્રે ૯-૦૦ થી ૧૦-૦૦માં સૂઈ જતા. તેમની આ પ્રવૃત્તિઓમાં સહાયભૂત થવા માટે સવારના નવથી રાત્રિના નવ સુધી એક વોર્ડબોય રહેતો. આમ તો તેઓ જાતે જ તેમનાં કપડાં બદલતા ખરા, પણ બાથરૂમ સુધી જવા આવવામાં તથા ન્હાવામાં કોઈની મદદ જોઈતી ખરી. એક વર્ષ પહેલાં તો તેઓ જાતે જ હજામત કરી શકતા હતા. પોતાના વાળ સુદ્ધાં તેઓ જાતે કાપી લેતા. હા, તેમના પુત્ર કાન્તિલાલ સતત તેમના સાન્નિધ્યમાં રહીને તેમને હૂંફ આપતા રેહતા.

સૌજન્ય : માનવરત્ન મોરારજી દેસાઈ