રામ નવમી પરની હિન્દુ-મુસ્લિમ એકતા જલિયાંવાલા બાગ હત્યાકાંડ તરફ દોરી ગઈ

“તેઓએ (બ્રિટિશ પોલીસ) તેના (ગુલામ જિલાની) ગુદામાં લાકડી મારી. ઉપરાંત, તેની હાલત અત્યંત દયનીય હતી. મેં તેનું પેશાબ અને મળ બહાર નીકળતા જોયા. અમે બધા, જેઓ બહાર હતા, પોલીસ દ્વારા કહેવામાં આવ્યું હતું કે જેઓ પુરાવા નહીં આપે તેમની સાથે આવું વર્તન કરવામાં આવશે. જલિયાંવાલા બાગ હત્યાકાંડ પછી 1919માં અમૃતસરના હાજી શમસુદ્દીન દ્વારા આ નિવેદન નોંધવામાં આવ્યું હતું.

શું તમને ખબર છે કે સ્થાનિક મસ્જિદમાં નમાઝ પઢાવનાર (ઈમામ) ગુલામ જિલાનીને રામનવમી તહેવારનું આયોજન કરવાના ગુના બદલ ત્રાસ આપવામાં આવ્યો હતો?

જ્યારે આપણો દેશ હંમેશા 13 એપ્રિલ 1919ના રોજ બ્રિટિશ સૈનિકો દ્વારા કરવામાં આવેલા જલિયાંવાલા બાગ હત્યાકાંડને યાદ કરે છે, ત્યારે આ હત્યાકાંડ પાછળના કારણો મોટાભાગે જાહેર સ્મૃતિમાંથી ભૂંસી નાંખવામાં આવ્યા છે. જનરલ ડાયરે જલિયાંવાલા બાગમાં નિઃશસ્ત્ર ભારતીયો પર ગોળીબાર કર્યો હતો તેનો સામનો કરવા માટે ઈતિહાસના પુસ્તકોએ શક્તિશાળી બ્રિટિશ સામ્રાજ્યની સામે તાત્કાલિક જોખમને આરામથી શાંત કરી દીધું છે. તેમના દમનકારી શાસન સામે હિંદુ, મુસ્લિમ અને શીખ એકતાની સંભાવનાઓથી સામ્રાજ્ય ગભરાઈ ગયું હતું. 9 એપ્રિલ 1919ના રોજ જ્યારે પંજાબના મુસ્લિમો દ્વારા રામ નવમીની ઉજવણી કરવામાં આવી ત્યારે આ ડર વાસ્તવિકતામાં પરિણમ્યો.

હત્યાકાંડ પછી બ્રિટિશ સંસદમાં રજૂ કરવામાં આવેલ અહેવાલમાં ટિપ્પણી કરવામાં આવી હતી કે,9મી (એપ્રિલ) ના રોજ વાર્ષિક રામનવમી શોભાયાત્રા યોજાઈ હતી, સત્તાવાળાઓએ નિર્ણય લીધો હતો કે તેમાં દખલ કરવી અયોગ્ય છે. તે હિંદુઓ અને મુસ્લિમો વચ્ચે જાહેર એકતા-ભાઈચારાનું દ્રશ્યનો માહોલ બન્યો હતો. કમિશન હજુ પણ ખતરનાક સ્થિતિ હોવાના કારણે લોકોના ગુસ્સાની વાત કરે છે; અને સૂચવે છે કે હિંદુ-મુસ્લિમ એકતાનું કારણ, અન્યથા પ્રશંસનીય, આ પ્રસંગે માત્ર સરકાર સામે એકતાના અર્થ તરીકે ઉપદેશ આપવામાં આવી શકે છે.બ્રિટિશરો સરઘસને "અત્યંત રાજદ્રોહી અને બળતરાયુક્ત પાત્ર" તરીકે બોલતા હોય છે.અહેવાલમાં વધુમાં જણાવ્યું હતું કે, "જો કે તે સંપૂર્ણ રીતે હિંદુ તહેવાર હોવા છતાં આ પ્રસંગે (અન્ય જગ્યાએ) હિંદુઓ અને મુસ્લિમો દ્વારા સમાન રીતે ઉજવવામાં આવ્યો હતો. ત્યાં ખૂબ જ જાહેર એકતા,પ્રેમ,ભાઈચારો હતો. મુસ્લિમો દ્વારા રાખવામાં આવેલા વાસણોમાંથી હિંદુઓ પાણી-શરબત-પીણાં પીતા; હિંદુ દેવતાઓના સન્માનમાં નારા લાગતા, સાથે ભીડ હિન્દી-મુસ્લિમ એકતા માટે નારા લગાવ્યા.

જલિયાંવાલા બાગ હત્યાકાંડ પછી રચાયેલી હંટર કમિટીના રિપોર્ટમાં તે વર્ષે રામ નવમી વિશે શું કહેવામાં આવ્યું હતું, તેના પરથી હિંદુ-મુસ્લિમ એકતા બ્રિટિશરો માટે કેટલી ગંભીર ખતરો હતી તેનો અંદાજ લગાવી શકાય છે. અહેવાલમાં કહેવામાં આવ્યું છે કે, "અમને લાગે છે કે તે સ્પષ્ટ છે કે અમૃતસર અને બધે "એકતા" તરફના પ્રયાસો મોટાભાગે અને ખરેખર રાજકીય હિતમાં કરવામાં આવ્યા હતા. અમૃતસરમાં રાજકીય લાગણીની અવ્યવસ્થિત સ્થિતિ મદદ કરશે અને બે લડતા પંથોને એક સામાન્ય છાવણીમાં લાવવામાં મદદ કરશે, તેની સામે સરકાર પૂરતી સમજણી છે. ખાસ કરીને ડૉ. સૈફૂદ્દીન કિચલૂનો પ્રભાવ અમૃતસરમાં એકતાની દિશામાં અને નિઃશંકપણે સતત રહ્યો છે, આ હકીકત સામાન્ય ચળવળ કરતાં વધુ છે, જે સમગ્ર ભારતમાં ઓછામાં ઓછા બે વર્ષથી સારી રીતે ચિહ્નિત થયેલ છે.” તે વધુમાં જણાવે છે કે, "અગાઉની પ્રથાથી વિપરીત, ઉત્સવ (રામ નવમી) માં મુહમ્મદનો દ્વારા ખૂબ જ મોટા પ્રમાણમાં ભાગ લેવામાં આવ્યો હતો, અને "મહાત્મા ગાંધી કી જય," "હિંદુ-મુસ્લમાન કી જય" ના રાજનીતિક નારાઓ ગુંજી ઉઠ્યા હતા. અમારા સમક્ષના પુરાવાની અસર એ છે કે આ તહેવાર હિન્દુ-મુહમ્મદન એકતાને આગળ વધારવા માટે એક આકર્ષક પ્રદર્શન બની ગયું - વિવિધ સંપ્રદાયના લોકો એક જ કપ-ગ્લાસમાંથી જાહેરમાં અને પ્રદર્શનના માર્ગે પાણી-પીણાં પીતા હતા."

પંજાબ સરકારે અન્ય એક અહેવાલમાં લખ્યું છે કે, “(રામ નવમી) 9મી એપ્રિલના રોજ, સરકાર સામે અસંતોષ અને દુશ્મનીની લાગણી ઉશ્કેરવાના ષડયંત્રના અનુસંધાનમાં અને રામનૌમી શોભાયાત્રાના પ્રસંગે, આરોપી રામભાજ દત્ત,ગોકળ ચંદ, ધારા દાસ સૂરી, દુની ચંદ અને અન્યોએ કાયદા દ્વારા સ્થાપિત સરકાર વિરુદ્ધ હિંદુઓ અને મુહમ્મદનવાસીઓના ભાઈચારાને પ્રોત્સાહન આપ્યું હતું. જરા કલ્પના કરો કે અંગ્રેજોએ બિનસાંપ્રદાયિક હોવાના તમામ ઢોંગને બાજુએ મૂકી દીધા હતા અને તેમની ભાગલા પાડો અને રાજ કરોની નીતિ સાથે ખુલ્લેઆમ બહાર આવ્યા હતા જ્યાં 'હિંદુઓ અને મુસ્લિમોના ભાઈચારો'ને 'શાંતિ' અને 'વ્યવસ્થા' માટે ખતરો કહેવામાં આવે છે.

સમગ્ર પંજાબમાં રામ નવમીની શોભાયાત્રાઓ જ્યાં હિંદુઓ, મુસ્લિમો અને શીખોએ સાથે મળીને બ્રિટિશ સરકારના પાયાને હલાવી દીધા હતા. તે ત્રણ દિવસ પછી આવતા બૈસાખીના દિવસે રામ નવમીનું પુનરાવર્તન કરવાનું જોખમ લઈ શકે એમ ન હોતા, તેથી માર્શલ લૉ જાહેર કરવામાં આવ્યો અને જલિયાંવાલા બાગમાં સેંકડો નિઃશસ્ત્ર હિંદુઓ, મુસ્લિમો અને શીખોને ઠંડા કલેજે ઠાર કરવામાં આવ્યા.

આપણ ભારતીયોએ શીખવું જોઈએ કે આપણી તાકાત એકતામાં રહેલી છે.આપણી એકતાએ શક્તિશાળી બ્રિટિશ સામ્રાજ્યને ડરાવ્યું અને જ્યારે આપણે વિભાજિત થયા ત્યારે તેઓએ આપણા પર શાસન કર્યું.

- સાકિબ સલીમ (આવાઝ ધ વોઇસ)