મીના કુમારી - બોલીવુડની ટ્રેજેડી ક્વીન

ફિલ્મ ઈતિહાસની સર્વશ્રેષ્ઠ અભિનેત્રીઓમાંના એક મીના કુમારીએ જે પણ રૂપમાં અભિનય કર્યો છે તેમાં પોતાનો જીવ લગાવી દીધો. મીના કુમારીએ 31 માર્ચ 1972ના રોજ વિદાય લીધી. પરંતુ તેમનો દમદાર અભિનય, તેમનો દર્દભર્યો અવાજ હંમેશા આપણી સાથે રહેશે.

जो उड़ाते थे लाखों की नींदें

अब वो ज़ेरे-ज़मीं सो रहे हैं

हाय मिट्टी के आग़ोश में

कैसे-कैसे हसीं सो गए हैं

મીના કુમારીનો જન્મ 1 ઓગસ્ટ 1932ના રોજ મુંબઈમાં થયો હતો. તેમના પિતા માસ્ટર અલીબખ્શ અને માતાનું નામ પ્રભા દેવી હતું. મીના કુમારીનું બાળપણનું નામ મહેઝબીન હતું. મીના કુમારી તેના માતા-પિતાની ચાર પુત્રીઓમાં ત્રીજા હતાં. તેમના જન્મ સમયે તેમના માતા-પિતા એટલા ગરીબ હતા કે તેમની ત્રીજી પુત્રી મીના કુમારીનો જન્મ થતાની સાથે જ તેણીને નજીકના અનાથાશ્રમમાં ત્યજી દેવામાં આવી હતી. પરંતુ ટૂંક સમયમાં જ તેમનું હૃદય તૂટી ગયું અને તે નાની મીનાને ઘરે પાછા લાવ્યા. જ્યારે બાળકો ચિંતામુક્ત રમતમાં વ્યસ્ત હોય છે ત્યારે તેણી ચાર વર્ષની ઉંમરથી કેમેરાનો સામનો કરી રહી હતી.

તેણીના દિલમાં એટલું દુખ-દર્દ ભરેલું હતું કે બધાને તડપાવી દીધા.તેણીના અવાજમાં એટલી બધી પીડા હતી કે દરેકને રડાવી દીધા કારણ કે તેણીનું જીવન એક તૂટેલું સ્વપ્ન બની ગયું હતું. કમાલ અમરોહીના નામ વિના મીના કુમારીની વાર્તા અધૂરી ગણાય. મીના કુમારીના જીવનનો એક મહત્વપૂર્ણ ભાગ કમાલ અમરોહીના નામ સાથે જોડાયેલો છે. કમાલ અમરોહી એક તેજસ્વી કવિ અને મહાન દિગ્દર્શક હતા. મીના કુમારીએ 15 ફેબ્રુઆરી 1952ના રોજ કમલ અમરોહી સાહેબ સાથે લગ્ન કર્યા, જે મીના કુમારીના પિતાને બિલકુલ પસંદ નહોતા. કમાલ અમરોહી પહેલાથી જ પરિણીત હતા અને તેઓ ત્રણ બાળકોના પિતા હતા. કમાલ અમરોહીના પરિવારને પણ આ સંબંધ મંજૂર નહોતો. કમાલ અમરોહીની માતા અને તેમના સમગ્ર પરિવારે મીના કુમારીને છૂટાછેડા આપવા માટે તેમના પર દબાણ કર્યું. કમાલ અમરોહીએ મીના કુમારીને છૂટાછેડા આપવા પડ્યા. પરંતુ કમાલ સાહેબે મીના કુમારીને ફરીથી મેળવવા તેણીની સાથે ફરીથી લગ્ન કર્યા.

એવું નથી કે કમાલ અમરોહીએ મીના કુમારીને કંઈ આપ્યું ન હતું. કમાલ અમરોહીએ મીના કુમારીની ફિલ્મ કારકિર્દીને ઉંચાઈ પર લઈ જવામાં મુખ્ય ભૂમિકા ભજવી હતી. કમાલ સાહેબે મીના કુમારીની ક્ષમતાને ઓળખી અને એવી ફિલ્મો બનાવી જેમાં તેમને પોતાની પ્રતિભા બતાવવાનો મોકો મળ્યો. અને આ ફિલ્મોમાં અભિનય કરીને તે અમર થઈ ગઈ. જેના શાનદાર અને અજોડ ઉદાહરણો છે આ ફિલ્મો - 'સાહબ બીવી ઔર ગુલામ'ના જુલમ અને મુશ્કેલ દુ:ખ સહન કરતી નાની વહુ, 'પરિણીતા'ની સાદી અને રમતિયાળ કિશોરી, 'દુશ્મન'માં ગુસ્સા સાથે મૂક નજરો ', 'દિલ એક મંદિર'ની સમર્પિત પત્ની સીતા, 'ભાભી કી ચૂડીયાં'ની પરિવાર પર બધું કરી છૂટવાવાળી ભાભી, 'બહુ બેગમ'ના ઝઘડામાં ફસાયેલી ઝીનત બાનો, 'મિસ મેરી'ની ચપળ મેરી, 'આઝાદ'ની સુંદર છોકરી, 'ચિરાગ કહાં રોશની કહાં' ની એક મજબૂર વિધવા માતા, 'મેં ચૂપ રહૂંગી' ના વચનથી બંધાયેલી પુત્રવધૂ. અને આવી બીજી ઘણી ભૂમિકાઓ. શું આપણે આજ સુધી એ બધા પાત્રોને ભૂલી શક્યા છીએ?

તેણીએ 'સાહિબ બીબી ઔર ગુલામ', 'પાકીઝા', 'મેરે અપને', 'આરતી', 'બૈજુ બાવરા', 'પરિણીતા', 'દિલ અપના ઔર પ્રીત પરાઈ', 'ફૂટપાથ', 'દિલ એક મંદિર' અને 'કાજલ' જેવી લગભગ 92 ફિલ્મોમાં કામ કર્યું.

મીના કુમારીએ શ્રેષ્ઠ અભિનેત્રીની શ્રેણીમાં ચાર ફિલ્મફેર એવોર્ડ મેળવ્યા. તેણી 1954માં 'બૈજુ બાવરા' માટે પ્રથમ ફિલ્મફેર શ્રેષ્ઠ અભિનેત્રી પુરસ્કાર પ્રાપ્ત કરનાર હતી અને 'પરિણીતા' માટે સતત બીજો ફિલ્મફેર એવોર્ડ (1955) મેળવ્યો હતો. મીના કુમારીએ 10મા ફિલ્મફેર એવોર્ડ્સ (1963)માં ત્રણેય શ્રેષ્ઠ અભિનેત્રીના નામાંકન મેળવીને ઈતિહાસ રચ્યો અને 'સાહિબ બીબી ઔર ગુલામ'માં તેણીના અભિનય માટે પુરસ્કૃત કરાયા. 13મા ફિલ્મફેર એવોર્ડ્સ (1966)માં, મીના કુમારીએ 'કાજલ' માટે તેણીનો અંતિમ શ્રેષ્ઠ અભિનેત્રીનો એવોર્ડ મેળવ્યો. વિવેચકો વારંવાર ઉલ્લેખ કરે છે કે 'સાહિબ બીબી ઔર ગુલામ'માં તેમનું પાત્ર તેમની વાસ્તવિક જીવનની વાર્તા જેવું જ હતું.

મીના કુમારીએ તેમની ફિલ્મી કારકિર્દીમાં શ્રેષ્ઠ અભિનય આપ્યો અને હંમેશા વાસ્તવિકતા સાથે જીવતી ભારતીય નારીનું જીવંત સ્વરૂપ રજૂ કર્યું. તેણીએ અનેક ફિલ્મફેર એવોર્ડ જીત્યા - 'બૈજુ બાવરા' (1952), 'સાહિબ બીવી ઔર ગુલામ' (1967), 'દિલ એક મંદિર' (1963), 'પરિણીતા' (1964), 'કાજલ' (1965), 'પાકીઝા' (1972).

મીના કુમારીમાં અસાધારણ હિંમત હતી. તેણી અભિનયની મદદથી સૌથી અઘરી ભૂમિકાને સશક્ત બનાવતી હતી અને તેણી તેને ક્ષેત્રમાં બંધ કરતી હતી. તે આ શક્તિ હતી જેણે એકવાર કહ્યું હતું -

'हंस-हंस के जवां दिल के

हम क्यों न चुने टुकड़े

हर शख़्स की किस्मत में

इनाम नहीं होता '

મીના કુમારી માત્ર એક અસાધારણ અભિનેત્રી જ નહિ પણ એક સારી કવિયત્રી પણ હતા. મંઝિલની શોધમાં, તે લખતી રહી -

'टुकड़े-टुकड़े दिन बीता

धज्जी-धज्जी रात मिली

जिसका जितना आँचल था

उतनी ही सौग़ात मिली'

જીવન જીવવા માટે લોકો પૈસા અને સંપત્તિનો સહારો લે છે; સુખની કલ્પના કરે છે,પરંતુ મીના કુમારીએ એક એવું પાસું પસંદ કર્યું જે જીવનની લાંબી સફરમાં પહોંચવું ખૂબ મુશ્કેલ છે. અને તે પાસું છે પ્રેમ, માત્ર પ્રેમ. જે, અફસોસ, તેણીને તેના પતિ પાસેથી મળી શક્યું નહીં. તેણીના નજીકના મિત્રોએ તેણીની નિર્દોષતા અને ઉદારતાનો લાભ લીધો અને તેણીને છેતરી. ઘણા લોકોએ તેણીના પૈસાથી તેમનું પોતાનું કામ કઢાવ્યું.

ફિલ્મ 'પાકીઝા'ની મીના કુમારીને કોણ ભૂલી શકે. તેમના ઉત્કૃષ્ટ અભિનયનો જ એવો જાદુ છે કે આજે પણ તેમની વિશ્વસનિયતા જેવી છે તેવી જ છે. એવું કહેવાય છે કે જ્યારે લોકો મીના કુમારીની ફિલ્મો જોવા સિનેમા હોલમાં જતા ત્યારે તેઓ પોતાની સાથે બે રૂમાલ લઈને જતા હતા. તેમના દર્દભર્યો અવાજ અને જીવંત અભિનય કૌશલ્યએ દરેકને અંદરથી હચમચાવી દીધા અને પ્રેક્ષકોના આંસુ લૂછવા માટે એક રૂમાલ પણ ઓછો પડતો હતો. કલાકાર ક્યારેય મરતો નથી. તેમની કલા વર્ષો સુધી જીવંત રહે છે, સ્મૃતિઓનો દાયરો બનાવે છે. મર્હુમા મીના કુમારીને પણ આ ખબર હતી, ત્યારે જ તેણીએ એક જગ્યાએ લખ્યું હતું -

'राह देखा करेगा सदियों तक

छोड़ जाएँगे ये जहाँ तन्हा'

- નીતા પાઠક