1857માં મેરઠમાં બળવો કોણે કર્યો હતો?

ઘોડેસવાર સૈનિકોના નાના પક્ષો, 'યા અલ્લાહ' અને 'દીન દીન' (ધર્મ ધર્મ) ના બૂમો સાથે શહેરમાં દોડી આવ્યા અને લોકોને જોડાવા માટે હાકલ કરી. આ રીતે મેરઠના કમિશનર એફ. વિલિયમ્સે 10 મે, 1857 AD અથવા 16 રમઝાન, 1273 AH ના રોજ રાષ્ટ્રીય સ્વતંત્રતાના પ્રથમ યુદ્ધના પ્રારંભિક દ્રશ્યનું વર્ણન કર્યું હતું.

1857 સુધીમાં, ભારતીયો ઓછામાં ઓછા એક દાયકા સુધી રાષ્ટ્રીય બળવાની યોજના બનાવી રહ્યા હતા. 1845માં, ઈંગ્લિશ ઈસ્ટ ઈન્ડિયા કંપનીના અધિકારીઓએ પહેલાથી જ કેટલાક પ્રભાવશાળી ભારતીયો દ્વારા રચવામાં આવી રહેલા રાષ્ટ્રીય બળવાની યોજનાનો પર્દાફાશ કર્યો હતો. ખ્વાજા હસન અલી ખાન પર અંગ્રેજી સૈન્યના ભારતીય સિપાહીઓને વિદ્રોહમાં ફસાવવાનો પ્રયાસ કરવાનો આરોપ મૂકવામાં આવ્યો હતો.

મહિનાઓથી, ભારતીય જમીનદાર, રાજા, નવાબ, ફકીર, સાધુ અને પ્રભાવશાળી લોકો વિદેશી શાસકો સામે મોટા પાયે બળવા માટે મેદાન તૈયાર કરી રહ્યા હતા. 1856 ની શરૂઆતમાં જ કુંવર સિંહે ઝુલ્ફીકારને યુદ્ધ માટે મેરઠ પહોંચવા વિશે પત્ર લખ્યો. અંગ્રેજ અધિકારીઓએ પછીથી નોંધ્યું કે લગભગ એક વર્ષ સુધી ફકીરો અને સાધુઓ ભારતીયોમાં રાષ્ટ્રવાદ જગાડવા દેશભરમાં ફરતા હતા. મેરઠ મહત્વનું હતું, કેમકે મેરઠમાં અંગ્રેજોને હરાવવા તેમના માટે માનસિક ફટકો હશે.

મેલેસનએ નોંધ્યું હતું કે, “તે આપણા ભારતીય પ્રદેશોની સમગ્ર શ્રેણીમાં સૌથી મોટું અને સૌથી મહત્વપૂર્ણ હતું. ત્યાં, તમામ હથિયારોના સૈનિકો, યુરોપિયન અને મૂળ બંને, એસેમ્બલ કરવામાં આવ્યા હતા. ત્યાં બંગાળ આર્ટિલરીનું મુખ્ય મથક સ્થાપવામાં આવ્યું. ત્યાં, ઓર્ડનન્સ કમિશનર, એક્સપેન્સ મેગેઝિનમાં, ગ્રીસ કરેલા કારતુસના ઉત્પાદન પર ખંતપૂર્વક કામે લાગ્યા હતા."

તદુપરાંત,તે કેટલીક છાવણીઓમાંની એક હતી જ્યાં યુરોપિયન સૈનિકોની સંખ્યા ભારતીય સૈનિકોની સમાન હતી. એપ્રિલ, 1857માં, એક ફકીરે હાથી પર સવારી કરીને મેરઠમાં પડાવ નાખ્યો.

એવું માનવામાં આવે છે કે આ ફકીરે જ સિપાહીઓને કારતુસનો બહિષ્કાર કરવા અને અંગ્રેજો સામે બળવો કરવા સમજાવ્યા હતા. 24 એપ્રિલના રોજ સવારની પરેડમાં, 3જી રેજિમેન્ટ, લાઇટ કેવેલરીના 90 સિપાહીઓને કર્નલ સ્મિથે તેમની એનફિલ્ડ રાઇફલ્સને કારતુસ સાથે લોડ કરવાનો આદેશ આપ્યો હતો. તેમાંથી પાંચ સિવાયના તમામે આદેશનું પાલન કરવાનો ઇનકાર કર્યો હતો. આ 85 સિપાહીઓને કેદ કરવામાં આવ્યા અને કોર્ટ માર્શલ કરવામાં આવ્યા. આના એક દિવસ પહેલા, કર્નલ સ્મિથના વફાદાર સિપાહી બ્રિજમોહને ભારતીયોમાં વિશ્વાસ જગાડવા માટે જાહેરમાં કારતૂસના પેકિંગને મોઢાથી તોડ્યું હતું. પરેડની આગલી રાત્રે તેમનું ઘર ક્રાંતિકારીઓએ સળગાવી દીધું હતું.

ડાઇ કાસ્ટ કરવામાં આવી હતી. 9 મેના રોજ, આ તમામ 85 સિપાહીઓને મેજર જનરલ હેવિટ દ્વારા જેલની સજા ફટકારવામાં આવી હતી. નોંધનીય છે કે તેમાંથી 49 મુસ્લિમ અને 36 હિંદુ હતા. આ બળવો શરૂઆતથી જ સાચા અર્થમાં બિનસાંપ્રદાયિક હતો. આ તમામ 80 ભારતીય સિપાહીઓના નામ જેમણે અંગ્રેજી કમાન્ડની અવગણના કરી અને આ રીતે મેરઠથી આઝાદીનું પ્રથમ રાષ્ટ્રીય યુદ્ધ શરૂ કર્યું.

1. માતા-દીન (હવલદાર)

નાઈક:

1. શેખ પીર અલી 2. અમીર કુદરત અલી 3. શેખ હસન ઉદ-દીન 4. શેખ નૂર મુહમ્મદ

સિપાહી:

1. શીતલ સિંહ 2. જહાંગીર ખાન 3. મીર મોસીમ અલી 4. અલી નૂર ખાન 5. મીર હુસૈન બખ્શ 6. મુત્રા સિંહ 7. નરેન સિંહ 8. લાલ સિંહ 9. સેવાદીન સિંહ 10. શેખ હુસૈન બખ્શ 11. સાહિબદાદ ખાન 12. બિશન સિંહ 13. બલદેવ સિંહ 14. શેખ નંદૂ 15. નવાબ ખાન 16. શેખ રમઝાન અલી 17. અલી મોહમ્મદ ખાન 18. માખન સિંહ 18. માખન સિંહ 19. દુર્ગા સિંહ 20. નસરુલ્લા બેગ 21. મીરાહિબ ખાન 22. દુર્ગા સિંહ (બીજા) 23. નબી બખ્શ ખાન 24. જુરાખાન સિંહ 25. નડજુ ખાન 26. જુરાખાન સિંઘ (બીજા) 27. અબ્દુલ્લા ખાન 28. એહસાન ખાન 29. ઝબરદસ્ત ખાન 30. મુર્તઝા ખાન 31. બુર્જુર સિંહ 32. અઝીમુલ્લા ખાન 33. અઝીમુલ્લા ખાન (બીજા) 34. કલ્લા ખાન 35. શેખ સાદુલ્લાહ 36. સાલાર બખ્શ ખાન 37. શેખ રાહત અલી 38. દ્વારકા સિંહ 39. કાલકા સિંહ 40. રઘુબીર સિંહ 41. બલદેવ સિંહ 42. દર્શન સિંહ 43. ઈમદાદ હુસૈન 44. પીર ખાન 45. મોતી સિંહ 46. શેખ ફઝલ ઈમામ 47. સેવા સિંઘ gh 48. હીરા સિંહ 49. મુરાદ શેરખાન 50. શેખ અરામ અલી 51. કાશી સિંહ 52. અશરફ અલી ખાન 53. કાદરદાદ ખાન 54. શેખ રૂસ્તમ 55. ભગવાન સિંહ 56. મીર ઈમદાદ અલી 57. શિવ બક્ષ સિંહ 58. લક્ષ્મણ સિંહ 59. શેખ ઈમામ બખ્શ 60. ઉસ્માન ખાન 61. મકસૂદ અલી ખાન 62. શેખ ગાઝી બખ્શ 63. શેખ ઓમ્મેદ અલી 64. અબ્દુલ વહાબ ખાન 65. રામ સહાય સિંઘ 66. પરના અલી ખાન 67. લક્ષ્મણ દુબે 68. રામસ્વરણ સિંહ 69. શેખ આઝાદ અલી 70. શિવ સિંહ 71. શીતલ સિંહ 72. મોહન સિંહ 73. વિલાયત અલી ખાન 74. શેખ મુહમ્મદ ઈવાઝ 75. ઈન્દર સિંહ 76. ફતેહ ખાન 77. મૈકુ સિંહ 78. શેખ કાસિમ અલી 79. રામચરણ સિંહ 80. દરિયા સિંહ

10 મેના રોજ, સિપાહીઓએ જેલમાં બંધ સિપાહીઓને મુક્ત કરવા માટે જેલ પર હુમલો કર્યો. આખું શહેર જાણતું હતું કે તેઓ ઉભા થવાના જ છે. પંડિત કન્હૈયા લાલે લખ્યું છે કે અંગ્રેજી દળો પર કેવી રીતે હુમલો કરવો તેની યોજના બનાવવા માટે 9 મેની રાત્રે શહેરમાં બેઠકો થઈ હતી. આજુબાજુના ગામોના લોકો અને શહેરના રહેવાસીઓએ યુરોપિયન વસાહતો પર હુમલો કર્યો અને છાવણી પર કબજો મેળવ્યો.

તે સિપાહી વિદ્રોહ ન હતો પરંતુ સાચા અર્થમાં એક રાષ્ટ્રીય બળવો હતો જ્યાં હિંદુઓ અને મુસ્લિમો સાથે મળીને લડી રહ્યા હતા. ત્યારપછી ભારતીય ઈતિહાસનું પ્રકરણ જાણીતું જ છે.

- સાકિબ સલીમ (ઇતિહાસકાર)

સૌજન્ય : આવાઝ ધ વોઇસ