શહીદ અલ્લાહ બક્ષ સૂમરો

 

શહીદ અલ્લાહ બક્ષ સૂમરો સિંધના મહાન સ્વાતંત્ર્ય સેનાનીઓમાંના એક હતા. તેઓ બે વખત સિંધ પ્રાંતના મુખ્યમંત્રી બન્યા.

તેમણે 'આઝાદ મુસ્લિમ કોન્ફરન્સ'ની સ્થાપના કરી હતી અને ભાગલાનો વિરોધ કર્યો હતો. તેમણે મુસ્લિમ લીગ વિરુદ્ધ ઊભા રહેવાની કિંમત પોતાનો જીવન આપી ચૂકવી. આજના દિવસે એટલે કે 14 મે, 1943ના રોજ સિંધના શિકારપુર શહેર પાસે તેમની હત્યા કરવામાં આવી હતી.

આઝાદ મુસ્લિમ કોન્ફરન્સે ભારતના ભાગલા વિરુદ્ધ મુસ્લિમોનું નેતૃત્વ કર્યું.

23 માર્ચ 1940નો દિવસ જાહેર સ્મૃતિ તેમજ ઐતિહાસિક કથાઓમાં કાળો દિવસ તરીકે અંકિત રહેશે. આ દિવસે મુહમ્મદ અલી ઝીણાની આગેવાની હેઠળની મુસ્લિમ લીગે ભારતના વિભાજનની માગણી કરતો ઠરાવ પસાર કર્યો હતો, જેના કારણે આખરે પાકિસ્તાનનું નિર્માણ થયું હતું. રસપ્રદ વાત એ છે કે આપણા ઈતિહાસકારોએ આ ઠરાવની પાછળ રેલી કાઢનારા મુસ્લિમોની નિંદા કરી હતી, પરંતુ તેઓએ આ વિભાજનકારી ઠરાવનો ઉગ્ર વિરોધ કરનારાઓની યાદોને દફનાવી દીધી હતી.

જિન્નાહની ઘોષણાથી મોટાભાગના ભારતીય મુસ્લિમો ગભરાઈ ગયા હતા અને તેઓએ આ વિભાજનકારી યોજના વિરુદ્ધ રેલી કાઢી હતી. 27 એપ્રિલ 1940ના રોજ, જિન્નાહની 'પાકિસ્તાન યોજના' અંગે ચર્ચા કરવા માટે ક્વીન્સ ગાર્ડન, નવી દિલ્હી ખાતે અનેક મુસ્લિમ સંસ્થાઓના રાજકીય તેમજ સામાજિક પ્રતિનિધિઓ મળ્યા હતા. ત્રણ દિવસીય કાર્યક્રમનું નામ આઝાદ મુસ્લિમ કોન્ફરન્સ હતું,જ્યાં મુસ્લિમ લીગ અને ખાક્સરો સિવાય (ખાક્સરો વિભાજનની વિરુદ્ધ પણ હતા અને ઝીણાની હત્યાનો પ્રયાસ પણ કર્યો હતો) તમામ મુસ્લિમ સંગઠનોએ ઠરાવની નિંદા કરી હતી. સિંધના વડા પ્રધાન અલ્લાહ બક્સ સુમરોએ આ કોન્ફરન્સની અધ્યક્ષતા કરી હતી, જેમાં કોંગ્રેસ, અહરાર પાર્ટી, મોમીન કોન્ફરન્સ, જમિયત-એ-ઉલેમા, શિયા પોલિટિકલ કોન્ફરન્સ, ઇત્તિહાદ-એ-મિલ્લત, ખુદાઈ ખિદમતગાર વગેરેના મુસ્લિમ સભ્યોએ હાજરી આપી હતી.

30 એપ્રિલના રોજ, કોન્ફરન્સે એક ઠરાવ પસાર કર્યો. તેમાં કહેવામાં આવ્યું કે : "ભારત, તેની ભૌગોલિક અને રાજકીય સીમાઓ સાથે, એક અવિભાજ્ય સમગ્ર છે, અને જેમ કે, તે જાતિ અથવા ધર્મથી ઉપર, તેના સંસાધનોના સંયુક્ત માલિકો એવા તમામ નાગરિકોનું વતન છે."

વધુમાં દાવો કર્યો કે : “રાષ્ટ્રીય દૃષ્ટિકોણથી દરેક મુસ્લિમ ભારતીય છે. દેશના તમામ રહેવાસીઓના સામાન્ય અધિકારો અને જીવનના અને પ્રવૃત્તિના દરેક ક્ષેત્રમાં તેમની જવાબદારીઓ સમાન છે."

ડબલ્યુ.સી. સ્મિથે પાછળથી નોંધ્યું કે, "તે સમયે પ્રતિનિધિત્વ કરતા પ્રતિનિધિઓ બહુમતી ભારતીય મુસ્લિમો, પાકિસ્તાન વિચાર સામે વિરોધ કરવા આવ્યા હતા."

ખાન બહાદુર શેખ મુહમ્મદ જાન, મુસ્લિમ લીગના સભ્ય મુજબ, હિંદુ સમુદાયના સમાધાનના પ્રયાસોને પ્રતિસાદ ન આપવા માટે જિન્ના પર સ્પષ્ટપણે દોષારોપણ કરે છે. તેમણે કહ્યું, "જો જિન્નાહે આમાંના કોઈપણ આતુર હાવભાવનો યોગ્ય ભાવનાથી જવાબ આપ્યો હોત, તો હિંદુઓ અને મુસ્લિમો તેમના આઝાદીના ધ્યેય તરફ ખભે ખભા મિલાવીને આગળ વધી રહ્યા હોત."

કોન્ફરન્સના પ્રમુખ, અલ્લાહ બક્સ સુમરોએ તેમના સંબોધનમાં ભારત માટે સંપૂર્ણ સ્વતંત્રતાની માંગ કરી હતી અને મુસ્લિમ લીગની પાકિસ્તાન યોજનાને 'વિચિત્ર' ગણાવી તેની નિંદા કરી હતી. તેમણે તેમના પાઠકોને મુસ્લિમ લીગ દ્વારા કરવામાં આવી રહેલા આક્રમક કોમવાદ સામે ચેતવણી આપી. તેમણે કહ્યું, “આપણો ધર્મ ગમે તે હોય, આપણે આપણા દેશમાં સંપૂર્ણ સહાનુભૂતિના વાતાવરણમાં સાથે રહેવું જોઈએ અને આપણા સંબંધો સંયુક્ત કુટુંબની બંધુતાના સંબંધો હોવા જોઈએ, જેના વિવિધ સભ્યો ગમે તે વિશ્વાસનો દાવો કરવા માટે સ્વતંત્ર છે. કોઈપણ મંજૂરી અથવા અવરોધ અને તે બધા તેમની સંયુક્ત મિલકતના સમાન લાભો ભોગવે છે."

સુમરો બે-રાષ્ટ્ર સિદ્ધાંત અને ભારતમાં મુસ્લિમો એક અલગ રાષ્ટ્ર હોવાના દાવા પર ભારે પડ્યા. તેમણે સાંભળનારાઓને સ્પષ્ટપણે કહ્યું કે ભારતીય મુસ્લિમોને ભારતીય હોવાનો અને તેઓ ઇસ્લામનો દાવો કરવા પર ગર્વ અનુભવે છે. તેમણે કહ્યું કે, ભારતના મુસ્લિમો જ્યારે હજ માટે પહોંચ્યા ત્યારે તેઓને 'હિંદુ' કહેવામાં આવે છે જ્યારે ઈરાનીઓ અને ઈરાકીઓ તેમને હિન્દુસ્તાની કહે છે. તેમના મતે, રાષ્ટ્રીયતા, સંસ્કૃતિ અને ધાર્મિક વિશ્વાસ એકબીજાના વિરુદ્ધ ન હતા.

સુમરોએ કહ્યું, “80 મિલિયન ભારતીય મુસ્લિમોમાંના બહુમતી જેઓ ભારતના પહેલાના રહેવાસીઓના વંશજો છે.તેઓ દ્રવિડિયન અને આર્ય સાથેના ભૂમિ પુત્રો સિવાય અન્ય કોઈ અર્થમાં નથી. અને આ સામાન્ય જમીન પર તેમને સૌથી પહેલા વસાહતીઓમાં ગણવામાં આવે તેટલો અધિકાર છે. જુદા જુદા દેશોના નાગરિકો માત્ર એક યા બીજી આસ્થા અપનાવીને તેમની રાષ્ટ્રીયતાથી છૂટકારો મેળવી શકતા નથી. તેના સાર્વત્રિક સ્વીપમાં, ઇસ્લામ, વિશ્વાસ, વિશ્વમાં અન્ય જગ્યાની જેમ મળી શકે તેટલી રાષ્ટ્રીયતા અને પ્રાદેશિક સંસ્કૃતિઓમાં અને બહાર પણ ચાલી શકે છે."

પરિષદે પાસ થયેલા ઠરાવનો પ્રચાર કરવા માટે, વિભાજન વિરુદ્ધ જાહેર અભિપ્રાય રચવા અને સાર્વત્રિક પુખ્ત મતાધિકાર પર આધારિત રાષ્ટ્રીય બંધારણ સભાના સમર્થનમાં 28 સભ્યોની આઝાદ મુસ્લિમ બોર્ડમાં નિમણૂક કરી. ભારતમાં હિંદુઓ અને મુસ્લિમો 1000 વર્ષથી રહે છે તેવો પ્રચાર કરવા બોર્ડે દેશભરના મુસ્લિમોનો સંપર્ક કર્યો. સૂચિત બંધારણમાં ધર્મ, મફત શિક્ષણ, જાતિ, લિંગ અને સંપ્રદાય પર આધારિત કોઈ ભેદભાવ, રોજગારનો અધિકાર, સાર્વત્રિક મતાધિકાર અને ઘણા પ્રગતિશીલ અધિકારોની ખાતરી આપવામાં આવી. બોર્ડે અત્યાર સુધી મુસ્લિમોમાં જાતિના મુદ્દા વિશે વાત કરી અને લોકોને મુસ્લિમોમાંના વિવિધ વિભાગો વિશે પૂછ્યું જે પછાત રહી ગયા હતા. તેણે આ પછાત મુસ્લિમોના ઉત્થાન માટે સૂચનો પણ માંગ્યા.

માર્ચ 1942 માં, સુમરો સાથે એક બીજી ભવ્ય આઝાદ મુસ્લિમ કોન્ફરન્સ દિલ્હીમાં બોલાવવામાં આવી હતી. આ ઠરાવમાં ભારત માટે તાત્કાલિક સંપૂર્ણ સ્વતંત્રતાની માંગણી કરવામાં આવી હતી અને બ્રિટિશ પ્રચારને નકારી કાઢવામાં આવ્યો હતો કે મુસ્લિમ લીગ ભારતીય મુસ્લિમોની એકમાત્ર પ્રતિનિધિ છે. 12 માર્ચ 1942 ના રોજ, સુમરોએ વિનંતી કરી, "હું રાજકીય અને સાંપ્રદાયિક સંગઠનોના નેતાઓને માતૃભૂમિના વિશાળ હિતમાં વિભાગીય મતભેદોને ગૌણ કરવા માટે આગ્રહ કરું છું". ભલે કોન્ફરન્સ બહુમતી મુસ્લિમોનું પ્રતિનિધિત્વ કરતી હતી અને તેનું નેતૃત્વ સિંધના પીએમ દ્વારા કરવામાં આવ્યું હતું, બ્રિટિશ લોકોએ ક્યારેય તેના નેતાઓની કોન્ફરન્સને ભારતીય મુસ્લિમોના પ્રતિનિધિ તરીકે સ્વીકારી ન હતી.

ખાદિમ હુસૈન સુમરોએ નોંધ્યું છે કે, "વિન્સ્ટન ચર્ચિલે તેમને (જી. એમ. સૈયદ) જિન્નાહને તેમનો સંદેશ પહોંચાડવા કહ્યું, કે તેમણે પાકિસ્તાનની માંગ માટે ઊભા રહેવું જોઈએ અને તેમની બ્રિટિશ સરકાર કોંગ્રેસને તેના ભારત છોડો આંદોલનને કારણે સજા કરવા માંગે છે." બ્રિટિશ સરકારે જિન્ના સિવાય કોઈને પણ ભારતીય મુસ્લિમોના પ્રતિનિધિ તરીકે સ્વીકાર્યા નહીં. 14 મે 1943 ના રોજ અજ્ઞાત હત્યારાઓ દ્વારા કોન્ફરન્સના પ્રમુખ સુમરોની હત્યા કરવામાં આવી ત્યારે શબપેટીમાં છેલ્લો ખીલો નાંખવામાં આવ્યો હતો.

(સાકિબ સલીમ એક ઇતિહાસકાર અને લેખક છે)

---------------------------------------------------------------------------------------------

અલ્લાહ બક્ષ સુમરો જેમણે માતૃભૂમિના બિનસાંપ્રદાયિક મૂલ્યોની જાળવણી માટે પોતાના જીવનનું બલિદાન આપ્યું.

અલ્લાહ બક્ષ સુમરો, જેમણે સાંપ્રદાયિક રાજકારણની નિંદા કરી અને હિંમતભેર જાહેર કર્યું કે તે લોકોના મનને તે પ્રદૂષિત કરે છે અને તેમને નિષ્પક્ષ વિચારસરણી માટે અસમર્થ બનાવે છે, તેમનો જન્મ 1887 માં સિંધ પ્રાંતના શિકારપુર શહેરમાં થયો હતો, જે હવે પાકિસ્તાનમાં છે. તેમણે ખૂબ જ નાની ઉંમરે બિઝનેસ ક્ષેત્રે પ્રવેશ કર્યો હતો. પરંતુ તે માત્ર વ્યવસાય પૂરતો મર્યાદિત ન હતો. તેમણે સામાજિક સેવા પ્રવૃત્તિઓમાં સક્રિય ભાગ લીધો, જેના કારણે તેઓ માત્ર 23 વર્ષના હતા ત્યારે જકોબાબાદ નગરપાલિકાના સભ્ય બન્યા.

જ્યારે 1935માં ભારત સરકારનો કાયદો અમલમાં આવ્યો, ત્યારે તેઓ સિંધ પ્રાંતના પ્રીમિયર બન્યા. તેમણે 38 વર્ષની ઉંમરે પ્રીમિયર બનીને ઈતિહાસ રચ્યો હતો. તેઓ એક એવા નેતા હતા જેઓ સાંપ્રદાયિક લાગણીઓથી ઉપર ઉઠ્યા હતા અને તેથી લોકો દ્વારા તેઓને પસંદ કરવામાં આવ્યા હતા. તેમણે લોકોને ભારતીય સ્વતંત્રતા ચળવળ તરફ આકર્ષ્યા. ઓલ ઈન્ડિયા મુસ્લિમ લીગના નેતાઓએ તેમને પોતાની તરફ આકર્ષિત કરવાના નિષ્ફળ પ્રયાસો કર્યા. સુમરોએ સાંપ્રદાયિક શક્તિઓ સાથેના કોઈપણ સહયોગનો સ્પષ્ટપણે ઇનકાર કર્યો, જેના કારણે તેમની સરકાર પડી ગઈ.

જ્યારે તેમની સરકારના પતન પછી ચૂંટણીઓ યોજાઈ, ત્યારે તેમણે ફરીથી ભારે બહુમતી સાથે જીત મેળવી અને સિંધ પ્રાંતની લગામ તેના પ્રીમિયર તરીકે લીધી. મોહમ્મદ અલી ઝીણાએ તેમનો અંગત રીતે સંપર્ક કર્યો અને તેમને ઓલ ઈન્ડિયા મુસ્લિમ લીગમાં જોડાવા વિનંતી કરી. સુમરોએ તેમની વિનંતીને સખત રીતે નકારી કાઢી હતી કે ધાર્મિક આધાર પર રાજકીય પક્ષોની સ્થાપના ઇસ્લામના મૂળભૂત સિદ્ધાંતોની વિરુદ્ધ છે.

તેમણે તેમને એક પત્ર પણ લખીને સાંપ્રદાયિક શક્તિઓની ટીકા કરી હતી, જે લોકોમાં સાંપ્રદાયિક લાગણીઓ ભડકાવીને રાજકીય સત્તા હડપ કરવાનું કાવતરું કરી રહ્યા હતા. આ પત્રને ભારતીય સ્વતંત્રતા ચળવળના સાહિત્યિક ઈતિહાસમાં એક મૂલ્યવાન દસ્તાવેજ ગણવામાં આવ્યો હતો. તેમણે 1940માં મુસ્લિમ લીગ દ્વારા પસાર કરવામાં આવેલા ભારતના વિભાજનના ઠરાવનો વિરોધ અને નિંદા કરી હતી. તેમણે દિલ્હી ખાતે યોજાયેલી આઝાદ મુસ્લિમ કોન્ફરન્સમાં હાજરી આપી હતી. તેમણે 1942માં ભારત છોડો ચળવળ દરમિયાન અંગ્રેજો દ્વારા કરાયેલા ક્રૂર દમનની પણ ટીકા કરી હતી.

તેમણે મહાત્મા ગાંધીના માર્ગદર્શન હેઠળ ખાદી ચળવળને પ્રોત્સાહન આપ્યું. બ્રિટિશ શાસકો અને મુસ્લિમ લીગના નેતાઓ બંને તેમના સ્વતંત્રતા પ્રત્યેના વલણ અને તેમના કટ્ટર કોમ વિરોધી અભિગમને કારણે તેમનાથી નારાજ હતા. જો કે તેમને તેમના મિત્રો દ્વારા આ સંજોગોમાં સાવધ રહેવાની ચેતવણી આપવામાં આવી હતી, તેમ છતાં તેમણે તેની પરવા કરી ન હતી અને આત્મરક્ષણ માટે ક્યારેય કોઈ પગલું ભર્યું ન હતું. જાહેર જીવનમાં અલ્લાહ બક્ષ સુમરોનો સામનો ન કરી શકનાર સાંપ્રદાયિક શક્તિઓએ 14 મે, 1943ના રોજ તેમની હત્યા કરી નાખી.

(સ્રોતઃ ધી ઈમોર્ટલ્સ, મુસ્લિમ સ્વાતંત્ર્ય સેનાનીઓના 155 ચિત્રોનું આલ્બમ, સૈયદ નસીર અહમદ દ્વારા 2014 માં પ્રકાશિત)