હિન્દીના પ્રસિદ્ધ કવિ અને ગીતકાર હસરત જયપુરી

"मैं कैसे खुदा हाफ़िज कह दूँ

मुझको तो किसी का यकीन नहीं

छूप जाओ हमारी आँखों में

भगवान की नियत ठिक नहीं"

-----------------------------------

तक़दीर का फसाना जाकर किसे सुनाएँ

इस दिल में जल रही हैं अरमान की चिताएँ,

सांसों में आज मेरे तूफ़ान उठ रहे हैं

शहनाईयों से कह दो कहीं और जाकर गायें

इस दिल में जल रही हैं अरमान की चिताएँ

------------------------------------

હસરત જયપુરીની સાદાઈ દરેક કડવાશમાંથી કંઈક વધું મીઠાશ નિકાળી શકતી હતી.

બસ કંડક્ટર અને ફેક્ટરી વર્કર તરીકે કામ કરવાથી લઈને આરકે બેનર હેઠળ આવવા સુધીની હસરત જયપુરીની સફર ખૂબ જ રસપ્રદ છે.

કલાના ક્ષેત્રમાં વારસો મેળવવો એ બહુ સામાન્ય બાબત છે, પરંતુ મહાન કલાકારો એ જ બને છે જે વારસાને સુશોભિત કરવામાં એટલો જ સખત પરિશ્રમ કરે છે જેમ કે કોઈ નવો નિશાળીઓ કરે છે. ગીતકાર હસરત જયપુરી માટે પણ આ જ વાત કહી શકાય.

15 એપ્રિલ, 1918ના રોજ જયપુરમાં જન્મેલા ઈકબાલ હુસૈન ઉર્ફે હસરત જયપુરીને શાયરી વારસામાં મળી હતી. તેમના દાદા ફિદા હુસૈન ફિદા પ્રખ્યાત કવિ હતા. પણ હસરતે શેરો-શાયરીને પોતાની પ્રિયતમની જેમ પોતાની સાથે રાખવા માટે જે સંઘર્ષ કરવો પડ્યો તે દરેક માટે શક્ય ન હતો. એ અલગ વાત છે કે કવિતા તેમના જીવનમાં ટકી રહી પણ મહેબૂબા કે મહેબૂબાઓ નહીં.

તે 1940નો દાયકો હતો. અન્ય ઘણા મહત્વપૂર્ણ ગીતકારો, સંગીતકારો અને ફિલ્મ નિર્માતાઓની જેમ, હસરત જયપુરીએ પણ ફિલ્મ ઉદ્યોગમાં પ્રવેશ કર્યો. ફિલ્મ 'બરસાત' પછીનો સમયગાળો હસરત જયપુરીના જીવનનો સુવર્ણ કાળ હતો જ્યારે તેમણે 'આહ', 'અરાઉન્ડ ધ વર્લ્ડ', 'શ્રી 420' અને 'મેરા નામ જોકર' ના ગીતોથી ધૂમ મચાવી હતી.

આભારમંદ અને સ્વાભિમાન એ હસરત જયપુરીના વ્યક્તિત્વના બે સૌથી મજબૂત પાસાં હતા. રાજ કપૂરથી લઈને જયપુરમાં તેમના બાળપણના મિત્રો સુધી તેઓ જીવનભર આભારી રહ્યા. રાજ કપૂરે તેમને ફિલ્મોમાં પહેલો બ્રેક આપ્યો હતો, જ્યારે બાકીના મિત્રોએ અગાઉ તેમના ગુરબતના દિવસોમાં મુંબઈ આવવાની વ્યવસ્થા કરી હતી, ભાડાથી લઈને ફૂટવેર અને કપડાં સુધી. અને તેણે આ ઉપકાર માત્ર ફિલ્મી પરિસ્થિતિમાં જ ભલે, પરંતુ શું ખુબ અદા કર્યું - 'અહસાન મેરે દિલ પે તુમારા હૈ દોસ્તો...' તેમની આભારમંદી આ રીતે સમજી શકાય છે કે રાજ કપૂરના મૃત્યુ પછી તેમને રૂ. 5000નું સ્ટાઈપેન્ડ નક્કી કરવામાં આવ્યું હતું, પરંતુ તેને તે લેવાનું મન ન થયું, ન જ થયું.

હસરત જયપુરીની એક શાયરથી બસ કંડક્ટર બનવા સુધીની, માટીના રમકડા વેચનારથી ફેક્ટરીમાં કામદાર બનવા સુધીની અને આ વેતનથી લઈને આરકે બેનર હેઠળ આવવા સુધીની સફર ખૂબ જ રસપ્રદ છે. હસરતે જેટલાં ગીતો અને કવિતાઓ લખ્યાં, તેટલાં જ નાના-મોટાં દરેક કાર્યને તે સમાન રસથી નિભાવતા રહ્યાં.

જયપુરથી મુંબઈ આવ્યા પછી, હસરતને લગભગ દરેક ઈન્ટરવ્યુમાં આઠ વર્ષ સુધી ચાલેલી બસ કંડક્ટરીની સફર ખૂબ જ રસપ્રદ અને મોહથી ભરેલી યાદ કરતા. તેની પાછળ પણ એક ખાસ કારણ હતું. હસરત જયપુરી સુંદર ચહેરાઓના કાયલ હતા અને હસીન ચેહરાઓ માટે બસથી વધુ સારી જગ્યા કઇ હોઇ શકતી હતી! આમાં તે જયપુરમાં છુટી ગયેલી સુંદર પ્રેમિકા રાધાની શોધમાં ભટકતા હતા. અહીં તેમના અંદરના કવિને ખાતર અને પાણી પુષ્કળ મળતું રહ્યું. તે આખો દિવસ બસ કંડક્ટરી કરતા અને રાત્રે જાગીને એ સુંદર ચહેરાઓની યાદમાં ગઝલ લખતા. સૌથી રસપ્રદ વાત એ હતી કે તેમણે ક્યારેય બસમાં ચડેલા ખૂબસુરત મુસાફરો પાસેથી ભાડું લીધું નહીં. કદાચ એટલા માટે કે એ ચહેરાઓ જોઈને ઉત્પન્ન થતા ગીતો અમૂલ્ય હતા..

હસરત ફિલ્મ ગીતકાર બન્યા તેના ઘણા સમય પહેલાં તે સંપૂર્ણ શાયર હતા. અને તેમની આ ગુણવત્તા પ્રતિષ્ઠિત આરકે બેનરમાં તેમના સમાવેશનું કારણ બની. પૃથ્વીરાજ કપૂરે તેમને મુશાયરામાં તેમની કવિતા 'મજદૂર કી લાશ' સંભળાવતા સાંભળ્યા હતા. તેમણે આ કવિતા તેમની સાથે ફૂટપાથ પર રાત વિતાવનાર મિત્રના મૃત્યુ પર લખી હતી. તેમણે રાજ કપૂરને સલાહ આપી કે હસરત ખૂબ સારા ગીતો લખે છે અને જો તે ઈચ્છે તો તેને આરકે બેનરમાં સામેલ કરી શકે છે. આ પછી રાજ કપૂરે તેમની કવિતા સાંભળી. પછી તે લોકગીત પર આધારિત શંકર જયકિશનની ધૂન દ્વારા તેમને સાંભળ્યા જેના ગીતો હતા - 'અમુવા કા પેડ હૈ, વહી મુંડેર હૈ. આજા મોરે બાલમા તેરા ઈંતેજારર હૈ.’ ધૂનમાં બંધ લખવાની જયપુરીની સફર અહીંથી શરૂ થઈ હતી. તેમનું પહેલું ગીત એ જ તર્જ પર તૈયાર થયું હતું - 'જિયા બેકરાર હૈ,છાઈ બહાર હૈ, આજા મોરે બલમા તેરા ઇંતેજાર હૈ'.

હસરત માટે ફિલ્મોમાં ગીતો લખવાની આ શરૂઆત હતી, પરંતુ તે પહેલાં પણ ગીતો અને ગઝલો લખતા હતા. આ બધામાં પ્રેમના અલગ-અલગ રંગો અલગ-અલગ રીતે પરોવવામાં આવ્યા હતા. આ તમામ ગીતો અને ગઝલો ગાયકોની પ્રથમ પસંદગી તો બની જ બની, સાથે ફિલ્મોમાં પણ તેનો ખુબ વધું ઉપયોગ થતો રહ્યો - 'એ મેરી જાને ગઝલ, ચલ મેરે સાથ હી ચલ', 'જબ પ્યાર નહીં હૈ તો ભૂલા ક્યો નહીં દેતે', 'હમ રાતો કો ઉઠ-ઉઠ કે જિનકે લિએ રોતે હૈ' અને 'નઝર મુઝસે મિલાતી હો તો તુમ શરમા સી જાતી હો' જેવા ખુબ પ્રસિદ્ધ થયેલા ગીત-ગઝલ તેનું નક્કર ઉદાહરણ છે.

તેમણે પોતે પણ પહેલાંથી જ ઘણી લખેલી તેમની કવિતાઓ અને ગીતોનો પ્રયોગ ફિલ્મોમાં ખુબ કર્યો. મુંબઈ આવતાં પહેલા તેણે તેમની કથિત પ્રેમિકા 'રાધા' માટે લખેલો પહેલો પ્રેમ પત્ર - 'યે મેરા પ્રેમ પઢકર...' જ્યારે સંગમ ફિલ્મની આત્મા બની ગયું હતું, ત્યારના યુવાનો માટેના તેમના પ્રેમના મેનિફેસ્ટો જેવું કંઈક હતું. . મામલો અહીં પૂરો નથી થયો. એ જ ફિલ્મના બીજા ગીત 'મેરે મન કી ગંગા ઔર તેરે મન કી જમુના કા...'માં તે આખો માહોલ અને 'રાધા' નામનો પણ ઉપયોગ કરવામાં આવ્યો હતો. આ ગીતો સાંભળીને એવું લાગે છે કે હસરતે તેમના જીવનની દરેક ક્ષણને સુંદર રીતે સાચવી રાખી હતી અને જ્યારે પણ તેમને તક મળી ત્યારે તેને ગીતમાં ફેરવી દીધું. તેનું બીજું ઉદાહરણ પુત્ર અખ્તરના જન્મ પછી તેના માટે લખાયેલું સુંદર ગીત છે - 'તેરી પ્યારી પ્યારી સુરત કો...' છે. વિદેશી પાર્ટીમાં કોઈને જોઈને અચાનક તેના મનમાં પણ આ વિચાર આવ્યો - 'બદન પે સિતારે લપેટે હુએ'.

હસરત જયપુરી કોઈ ખાસ પ્રકારના ગીત કે ખોરાકના લેખક ન હતા. તેમની પાસે ન તો સાહિરની તીક્ષ્ણતા હતી, ન ફૈઝ કે કૈફીની ઊંડાઈ. હા, મધુરતા અને જીંદાદિલી ભરપૂર હતી. જીવનના કડવા અને નીચા કહેવાતા અનેક અનુભવો હતા. અહીં કોઈ મહાન કલાત્મકતા ન હતી, પરંતુ તે સરળતા,સાદગી અને મીઠાશ હતી, જે કડવામાંથી પણ કંઈક મીઠું બહાર કાઢી લેતી. રોમેન્ટિઝમ તેમનો જન્મજાત સ્વભાવ હતો..

હસરત જયપુરીના રમૂજી અને શોખી-શરારત ભર્યા શબ્દો મુકેશના અવાજ અને રાજ કપૂરના વ્યક્તિત્વને જાણે પડદા પર કોઈ જાદુનો અહેસાસ કરાવતા હતા. આ ત્રણેયમાં એવો જાદુ હતો કે હાવભાવ, શબ્દો, અવાજ અને અભિનય એક થઈ ગયો. ઉદાહરણ તરીકે, 'હાં મેંને ભી પ્યાર કિયા...', 'યે ચાંદ ખિલા, યે તારે હંસે...' જેવા ઘણા ગીતો યાદ આવે છે.

હસરત સાહેબની વિશેષતા એ હતી કે તેમના સોલો ગીતોમાં પણ આ જાદુ ઓસર્યો ન હતો. 'આંસુ ભરી હૈ યે જીવન કી રાહેં…', 'જાઉં કહાં બતા એ દિલ..', 'દિવાના મુજકો લોગ કહેં…', 'દુનિયા બનાનનેવાલે ક્યા તેરે મન સમાઈ..', 'હમ છોડ ચલે હૈ મહેફિલ કો…' આ અને આવા અનેક ગીતો આપણને દરેક દર્દ અને તકલીફમાં આસાનીથી યાદ આવી જાય છે અથવા સાંભળતી વખતે આપણે આપણી તકલીફો યાદ કરી લઈએ છીએ.

કોઈપણ પ્રવાહમાં વહીને અને વહેચાઈને ન લખનાર આ લેખક શબ્દો સાથે રમતાં રમતાં કુંભારની જેમ અવનવા પ્રયોગો સર્જતો રહ્યો. પછી ભલે તે શબ્દોની છેડછાડ હોય કે પોતાની પરંપરામાંથી મુક્તિ લઈને કરેલા પ્રયોગો. કોયડાઓ અને લોકવાર્તાઓના આધારે રચાયેલું 'મેરા નામ જોકર'નું આ ગીત - 'તીતર કે દો આગે તીતર, તીતર કે દો પીછે તીતર...' અથવા પછી 'ઇચક દાના બીચક દાને ઉપર દાના...' આ બધું સર્જવાનું કૌતુક હતું.

આટલું જ નહીં, હસરત જયપુરીએ તેમને નવા અર્થો તો આપ્યા જ પરંતુ આજ સુધી જે ગીતો અસ્તિત્વમાં નહોતા તેમાં તેમને મધુરતા પણ ઉમેરી. શું આપણામાંથી કોઈને 'રમૈયા વસ્તાવૈયા' કે પછી 'શાહેખુબા' કે 'જાને-જનાના'નો સંપૂર્ણ અર્થ ખબર છે? પણ ગીતોમાં આ શબ્દો સાર્થક અને જીવંત બને છે. દાગના આ મિસરામાં - 'તુમ મેરે સાથ હોતે હો, ગોયા કોઈ દૂસરા નહીં હોતા' માં જ્યારે હસરત 'શાહે ખૂબા' અને 'જાને-જાના'નો તડકો મૂકે છે, ત્યારે વાત કંઈક બીજી જ બની જાય છે. કદાચ સામાન્ય લોકોના હિસ્સામાંથી કંઈક. આ પછી, જ્યારે પણ ક્લાસિકલ કંપોઝ કરવાની જરૂર પડી, ત્યારે 'અઝહૂં ના આયે બલમા, સાવન બીતા જાયે...' અને 'દાગ ના લગ જાયે...' જેવા ઘણા અવિસ્મરણીય ગીતો પણ તેમના જ ખાતામાં આવ્યા.

ફિલ્મો માટે શીર્ષક ગીતો લખવાનું સૌથી મુશ્કેલ માનવામાં આવે છે, પરંતુ હસરત જયપુરીએ આ મુશ્કેલીને એટલી સરળતાથી ઉકેલી હતી કે એક ધારણા બની ગઈ હતી કે હસરત જે ફિલ્મ માટે શીર્ષક ગીત લખશે તેની ખૂબ જ સફળતા પહેલેથી જ નક્કી છે. આ બધું આમ જ ન હતું, આવા ગીતોની લાંબી હારમાળા હતી જેમાં - દિવાના મુઝકો લોગ કહે (દીવાના), દિલ એક મંદિર હૈ (દિલ એક મંદિર), રાત ઔર દિન દિયા જલે (રાત ઔર દિન), એક ઘર બનાઉંગા ( તેરે ઘર કે સામને), દો જાસૂસ કરે મહેસૂસ (દો જાસૂસ), ઈન ઇવનિંગ ઈન પેરિસ(ઈન ઇવનિંગ ઈન પેરિસ) જેવા ન જાણે કેટલાય ગીતો સામેલ હતા.

1971 સુધી, આર.કે. બેનર (રાજ કપૂર, હસરત જયપુરી, શૈલેન્દ્ર અને શંકર જયકિશન)ની આ મંડળી અવિરત ચાલુ રહી. કહેવાય છે કે બે તલવારો ક્યારેય એક મ્યાનમાં હોતી નથી. સંગીતકારો અને ફિલ્મ લેખકોની જોડી બનવાની આપણા દેશમાં પરંપરા છે, પરંતુ આરકેના બેનરના આવરણમાં બે ગીત લેખકો (તલવાર)ની હાજરી કોઈ અજાયબીથી ઓછી ન હતી. શૈલેન્દ્ર અને હસરત જયપુરી બંને ટક્કરના પ્રતિભાશાળી અને મર્યાદા પ્રત્યે સંવેદનશીલ હતા. તેઓ રાજ કપૂરની છત્રીની અંદર અને બહાર વારંવાર સામ-સામે રહેતા હતા. જેમ કે 'હરિયાલી ઔર રાસ્તા' માં - 'બોલ મેરી તકદીર મે ક્યા હૈ... (હસરત)', 'ઇબ્તિદાયે ઇશ્ક મેં હમ... (શૈલેન્દ્ર)', 'એરાઉંડ ધી વર્લ્ડ' માં - 'દુનિયા કી શૈર કર લો... (શૈલેન્દ્ર ) ', 'ચલે જાના, જરા ઠહેરો... (હસરત)'. 'સંગમ' - 'હર દિલ જો પ્યાર કરેગા... (શૈલેન્દ્ર)', 'યે મેરા પ્રેમપત્ર પઢકર... (હસરત)'. આવી ઘણી વધુ તકો આવી, પરંતુ તે બંને માટે ગળાકાટ સ્પર્ધા નહોતી. તેમના ગીતો જોઈએ તો લાગે છે કે ક્યાંક ને ક્યાંક બંનેએ એકબીજાને વધુ સારું લખવાની પ્રેરણા આપી હશે. આ સંબંધ કોઈપણ ક્ષેત્રમાં બે સ્પર્ધકો માટે આદર્શ કહી શકાય.

1971 થી, આ ચોકડીનું વિઘટન શરૂ થયું. શૈલેન્દ્રએ 'તીસરી કસમ' બનાવી પરંતુ આ ફિલ્મ બોક્સ ઓફિસ પર ખાસ કમાલ ન કરી શકી. આ આઘાતમાં શૈલેન્દ્રનું અવસાન થયું. ત્યારબાદ જયકિશનનું પણ બીમારીના કારણે મૃત્યુ થયું હતું. હસરત જયપુરીને આનો સૌથી મોટો આંચકો લાગ્યો. હવે મૌન તેમના પર હાવી થવા લાગ્યું હતું.

બીજી બાજુ, 'મેરા નામ જોકર'ની નિષ્ફળતાએ રાજ કપૂરને પણ હચમચાવી નાખ્યો પરંતુ તેઓ ફરી ઊભા થયા. લક્ષ્મીકાંત-પ્યારેલાલ અને આનંદ બક્ષીની નવી ટીમ બનાવીને તેમણે ફરી ફિલ્મી દુનિયામાં રંગ જમાવવાનું શરૂ કર્યું. આ દરમિયાન મુકેશની વિદાય પણ થઈ હતી.

આ સમયગાળામાં હસરતના શબ્દો જાણે ચૂકી ગયા. 'રામ તેરી ગંગા મૈલી'નું ટાઈટલ સોંગ તેમના હાથમાં ન આવ્યું. આ માટે તેમણે 'સુન સાહિબા સુન...' ચોક્કસ લખ્યું હતું. પછી લગભગ દસ વર્ષ પછી, તેમને ટાઇટલ ગીત લખવાની તક મળી. તેમણે આરકે સ્ટુડિયોની ફિલ્મ હિના માટે 'મૈં હું ખુશરંગ હિના...' લખ્યું હતું. તેમના દ્વારા લખાયેલા તમામ શીર્ષક ગીતોની જેમ આ ફિલ્મ અને ગીતે ફરી સફળતાના એ જ ઈતિહાસનું પુનરાવર્તન કર્યું. પછીથી પણ તેમણે કેટલીક ફિલ્મો માટે ગીતો લખ્યા પણ આ સમયગાળો તેમનો નહોતો. તેમ છતાં તેમણે તેમના સમયમાં ફિલ્મ સંગીત માટે જે કંઈ લખ્યું છે તે હંમેશ માટે કાયમ રહેશે.

સૌજન્ય : સત્યાગ્રહ સ્ક્રોલ