જંગ-એ-આઝાદીનો સિપાહી મંગલ ખાન મેવાતી

જંગ-એ-આઝાદીનો સિપાહી મંગલ ખાન મેવાતી, જે જેલમાં પણ ફિરંગી અધિકારીના મોંઢા પર થૂંક્યો હતો.

કલકત્તા નજીકની જગરગચ્છા જેલમાં બંધ એવા 56 કેદીઓને રોટલી હાથમાં આપવામાં આવતા ન હતા, પરંતુ કૂતરાઓ અને બિલાડીઓની જેમ તેમની સામે ફેંકી દેવામાં આવતી હતી. એક દિવસ જ્યારે ફિરંગી ઓફિસર ઈન્સ્પેક્શન પર આવ્યો તો તે પણ તેની બેરેકમાં પહોંચી ગયો. 'ઓહ... ધીઝ આર ધી બ્રેવ ઈન્ડિયન? (શું તમે બહાદુર ભારતીય છો?') ફિરંગી અધિકારીએ પાછળ ઊભેલા પીઠ્ઠુઓ તરફ મોં ફેરવીને પૂછ્યું. એટલામાં પાછળથી 'યસ સર' અવાજ આવ્યો. ફિરંગી અધિકારીના બંને હાથ બેરેકના ગેટમાં લાગેલા લોખંડના સળિયા પર હતા. બેરેકમાંના કેદીઓ તેના ઇરાદાને ઓળખી અને સમજી ગયા હતા.હૂં..ઇન્ડિયન બ્રેવ્ઝ? કાના કૈસા મિલતા હૈ? ફિરંગીનો આ સવાલ સાંભળીને લોહી ઉકળી ગયું. તેણે ઊભા થવાનો પ્રયત્ન કર્યો, પરંતુ તેના સાથી વરિષ્ઠ અધિકારીએ તેનો હાથ દબાવી દીધો.

ફિરંગી માનવાનો જ ક્યાં હતો, તેણે ફરી કહ્યું 'એહ..અમને પૂછા, કાના કૈસા મિલતા હૈ?' તેનો ચહેરો લાલઘૂમ થઈ ગયો. જ્યારે તે ઊભો થવા લાગ્યો ત્યારે તે જ અધિકારીએ ફરીથી તેનો હાથ દબાવવાનો પ્રયાસ કર્યો, પરંતુ આ વખતે તેણે તેના અધિકારીનો આદેશ માનવાનો ઇનકાર કર્યો અને ફિરંગી અધિકારીની સામે ઉભો થઈ ગયો. ફિરંગી અધિકારીનો ઘમંડ ચકનાચૂર થઈ ગયો અને તેનો ચહેરો ગુસ્સાથી તમતમવા લાગ્યો. 'બોલો..બોલો.. કાના કૈસા મિલતા હૈ?' સામે ઊભેલા યુવાન કેદીને ફિરંગી અધિકારીએ આ પ્રશ્ન પૂછતાં જ તે ફિરંગી અધિકારીના મોં પર જોરથી થૂંક્યો. દાંત પીસતાં તેણે કહ્યું, 'એસા કાના મિલતા હૈ.'

સાથે જ કેદ થયેલા અધિકારીએ ઠપકો આપ્યો અને મોટેથી કહ્યું, 'મંગલ ખાન, આ બરાબર નથી કર્યું. તમે મેવાતીપણું બતાવ્યા વગર રહેતા નથી. ' મંગલ ખાન સાહેબ સામે જોઈ હળવાશથી હસતો હતો. બેરેકમાં તમામ કેદીઓની ચિંતા સ્વાભાવિક હતી અને બહાર 'ભારતીય બહાદુર'ની હરકતથી હોબાળો થઈ ગયો હતો. 'તેમને બહાર કાઢો' જેવા અવાજો આવતા હતા. 'તેને પાઠ ભણાવો' 'એટલા મારો કે તમે ભારતનું નામ પણ ન લઈ શકે'. ત્યારપછી શું થયું તે લખતાં લખતાં મારી આંગળી ધ્રૂજે છે. આંખો ભીની થવા લાગી છે. બસ..

આ મંગલ ખાન બીજું કોઈ નહીં પણ હરિયાણાના મેવાત જિલ્લાના ખંડ નૂહના ખેડલા ગામમાં જન્મેલા ભારત માતાના સાચા સપુત હતા. શ્રી મંગલ ખાન મેવાતીનો જન્મ 1-10-1898 ના રોજ ગામના એક સરળ અને ગરીબ ખેડૂત નવાઝ ખાનના ઘરે થયો હતો. 1924માં તેઓ બ્રિટિશ આર્મીમાં જોડાયા. બાદમાં, બાબુ સુભાષચંદ્ર બોઝની હાકલ પર, બ્રિટિશ સેના સામે બળવો કરીને આઝાદ હિંદ ફોજમાં ગયા. આઝાદ હિંદ ફોજમાં તેઓ શાહનવાઝ બટાલિયનમાં સેકન્ડ લેફ્ટનન્ટ બન્યા. જનરલ શાહ નવાઝ ખાનના નેતૃત્વમાં, તેમણે રંગૂન, પોપાહિલ, મેકટૌલા, નાગા-સાકી, ઈન્ડોગ્રામ, બ્રહ્મ ઈમ્ફાલ જેવા અસંખ્ય મોરચે પોતાની બહાદુરી બતાવી.

અદમ્ય સાહસના બળ પર તેમને બાબુ સુભાષચંદ્ર બોઝની ખાનગી ગુપ્ત સેવાના પ્રભારી બનાવવામાં આવ્યા હતા. લાંબી લડાઈ પછી, બાબુજીના આદેશ પર સમગ્ર INAએ આત્મસમર્પણ કરી દીધુ. 36 હજારની સેનામાંથી 56 સૈનિકોની ઓળખ કરીને તેમને અલગ તારવ્યા હતા, જેમને કલકત્તા નજીકની જગરગચ્છા જેલમાં મૂકવામાં આવ્યા હતા. જગરગચ્છા જેલની યાતનાઓ બાદ ફરીથી 16 બહાદુરોને દિલ્હી લાવવામાં આવ્યા અને લાલ કિલ્લામાં કેદ કરવામાં આવ્યા. જેમાં મુખ્યત્વે જનરલ સેહગલ, જનરલ શાહનવાઝ ખાન, કર્નલ ઢીલ્લોન, સેકન્ડ લેફ્ટનન્ટ મંગલ ખાન વગેરે સામેલ હતા.

ફિરંગીઓએ આ 16 સપૂતો સામે વિવિધ કલમો હેઠળ કેસ દાખલ કર્યા હતા. આ ભયંકર 'ગુનેગારો' કે જેઓ કથિત રીતે જઘન્ય ગુનાઓમાં સંડોવાયેલા હતા તેમના કેસ ચલાવવા માટે લાલ કિલ્લામાં જ અગિયાર જજની બેંચની કોર્ટની સ્થાપના કરવામાં આવી હતી. લગભગ ત્રણ વર્ષ સુધી ચાલેલા ટ્રાયલમાં વિવિધ સજાઓ આપવામાં આવી હતી. અપીલો થઈ. અંતે, પંડિત જવાહરલાલ નેહરુએ 'લાલ કિલ્લાના ટ્રાયલ'માં ઉક્ત આરોપીઓનો બચાવ કર્યો અને દેશના આ સૈનિકો ભારત માતાની આઝાદી સાથે આઝાદ થયા.

એટલી જ પ્રામાણિકતા અને સાદગી સાથે બાકીનું જીવન જીવતા, 19 સપ્ટેમ્બર 1990ના રોજ તેમણે આ દુનિયા-એ-ફાનીથી વિદાય લીધી. 

(લેખક નુરુદ્દીન નૂર એડવોકેટ, મહાન સ્વાતંત્ર્ય સેનાની સ્વ. ચૌધરી મંગલ ખાન મેવાતીના પુત્ર છે અને મેવાત જિલ્લા નૂહ, હરિયાણાના ખેડલા ગામના રહેવાસી છે)